Foto van Lerina Erasmus: Robert Hamblin

Sêgoed van Lerina Erasmus “Jy moet mense so laat glo in jou storie dat hulle deel word daarvan.” (Rooi Rose, 26 November 1997) “Ek is ’n ongeneeslike romantikus. Die liefde is die spil waarom alles draai – dit hang net af hoe jy na die lewe kyk. Die Eerste Wêreldoorlog, dink ek, sou dalk nooit gebeur het as dit nie vir ’n man en ’n vrou se verydelde liefde was nie.” (Rooi Rose, Oktober 2006) Eienaardighede wanneer sy skryf: “Ek praat my sinne hardop wanneer ek aan die finale vorm werk. Miskien is dit omdat ek op ’n rekenaar werk. ’n Mens sien nie die volle sin soos wanneer jy hom op ’n tikmasjien tik nie. Dan lees ek hom om sy ritme te hoor, om te hoor of hy reg loop.” (Vrydag, 21 November 1997) Lerina se rekenaar se naam was Maria Callas: “Omdat sy so temperamenteel is. As ek begin werk en sy gooi ’n ‘tantrum’, stop ek en praat eers met haar. Daarna werk ons verder!” (Vrydag, 21 November 1997) “Die geskiedenis moet deel van ’n mens se storie vorm; dit moenie soos ’n onderrok uithang dat die leser voel jy probeer hom ’n geskiedenisles leer nie.” (Keur, 5 Desember 1997) Oor haar lewe gedurende die 1980’s: “Dit was ’n vreeslike dol tyd vol angs. Toe ek jonger was, was ek meer selfgesentreerd omdat ’n mens behep raak met jou beroep. Maar die ouderdom bring vryheid. Vryheid van inhibisies sodat jy kan vrede maak met dinge wat jy nie kan verander nie.” (Rooi Rose, 10 Junie 1998) “Vryheid is vir my baie belangrik. Nie net omdat ek glo ek het sigeunerbloed in my are nie, maar vryheid is elke mense se reg.” (Rooi Rose, 26 November 1997) Wat doen sy as sy ’n “vaal dag” beleef? “Ek is plantjie-bedot. Daarom is ’n kwekery vir my ’n wonderlike kuur as ek voel alles loop verkeerd. Ek ry eenvoudig na die naaste een en wanneer ek daar tussen die rye en rye plantjies deur loop en die klam grond ruik, is die wêreld weer eersteklas. Dit help ook om op so ’n dag iets rooi aan te trek. As alles vaal is, kan rooi dit mos net opkikker.” Hoe pak sy ’n boek aan? "Allereers plot ek die storie redelik volledig met pen en papier, nie net die begin en die einde nie, maar veral die middelgedeelte wat baie keer probleme kan gee as dit nie vooraf uitgewerk word nie. Dan val ek weg met die karakter wat in my kop begin praat." (Maroela media) Sekere "bygelowe" tydens die skryfproses? "Nee, niks nie. Maar dit help altyd as ek my kop oopmaak met ’n goeie gimsessie voor die tyd. Ook het ek my uur van stilte nodig om my Bybel te lees." (Maroela media) Wenke vir aspirantskrywers: "Moenie moed opgee nie. As die storie befonkfaai raak, takel dit uit ’n ander punt. Mens omseil soms die 'katnes' wat die een kant van die storie opgedons het." (Maroela media) Waarvoor is sy dankbaar? "Vir alles! EK LEEF! My wonderlike man Gunther, my seun, sy vrou en hulle twee kindertjies. Die huis waarin ons woon. Die uitgewers wat my so bystaan. Dan ook vir al die wonderlike dinge wat ek al gesien en beleef het van oor die hele wêreld." (Maroela media) Oor die navorsing: "As ek navorsing doen, kom ek op feite af wat my totaal verstom. En ek dink, ja, ek is in die duister en daarom stel ek belang. Dan vat dit my so lank om navorsing te doen, want ek verdwaal. Dan wil ek nog meer lees, nog meer uitvind. Dis vir my vreeslik lekker, maar ek dink ek is ’n swak navorser, want ek dwaal af, ek hou nie by die punt nie." (Media24, 17 November 2016)

Gebore en getoë 

Lerina Erasmus is op 20 Augustus 1946 in Namibië, destyds Suidwes-Afrika, gebore. As ’n rooikopdogtertjie het sy saam met haar Ovambo-maatjies langs die Kunenerivier in die noorde van Namibië gespeel. “Ek het Ovambo gepraat. Nou ken ek dit nie meer nie,” vertel sy aan Elise-Marie Tancred (Rooi Rose, 26 November 1997).

Haar pa was ’n ouditeur en boekhouer van beroep en dit het gemaak dat hulle soos “sigeuners” van die een plek na die ander moes trek en sy het grootgeword van Namibië tot in Pretoria.

“Vir ’n klein dogtertjie was dit ’n vreemde wêreld van die een hotel na die ander met te min tyd om blywende vriendskappe met ander kinders te sluit,” deel sy Lochner de Kock mee (Rapport-Tydskrif, 21 November 1999). “My ma, ’n buitengewoon warm mens, het dit op haar geneem om my te vermaak. Van haar lippe kon ek die eerste keer die broers Grimm se verhale hoor, asook die romantiese eskapades van ridders, maagde en drake deur ’n meneer Spencer. En dan later ook die Griekse mitologie.”

Sy vertel ook aan De Kock dat daardie hotelkamers waar hulle so baie van hulle tyd alleen deurgebring het, was haar eerste verhoog. “Want ek en my ma het al daardie avonture en sagas uitgeleef. Die aktrise is gebore tydens eindelose reise van Klerksdorp tot Koekenaap, Gatsrand en Putsonderwater!”

Verder studie en werk

Ná skool is Lerina na die Universiteit van Pretoria waar sy drama gaan studeer het onder leiding van Anna Neethling-Pohl. Sy is aangewys as beste student en het saam met die streekrade se drama-geselskappe rondgereis. Só het sy waardevolle ondervinding opgedoen, maar het dit nie as jong aktrise so ervaar nie: “Destyds was ek baie vies. Ek wou in die teater speel, nie in skoolsale nie!” vertel sy aan Tancred.

In 1970 is sy en Gunther Schmikal, ’n Oostenryker, getroud en hulle het een seun, Stefan-Pieter. Die ontmoeting was iets wat amper in ’n storieboek kon gebeur het.

Sy is na ’n kostuumbal genooi. Die plekkie waar dit gehou is, was baie klein en die gasvrou het ongeveer 200 mense genooi. “Maar ek onthou dit was gelukkige dae waarin ’n mens met moord kon wegkom, solank dit liefdevol gepleeg is!” vertel sy aan De Kock. “Ek trek toe soos ’n sigeunerin aan, ’n soort Carmencita Erasmus met kamelias in my lang rooi hare. Toe ek instap, steek ek handeviervoet was – reg voor ’n sigeuner ... ’n lieflike manlike een – en die Groot Ontploffing gebeur! Soos julle kan raai, het ek die man in my lewe ontmoet. ’n Man genaamd Gunther Alfred Schmikal.”

Hulle het daarna saam as hippies met blomme in hul tone en hare deur Europa duimgegooi en oral waar hulle gekom het, vrede verkondig. Dit was ’n wonderlike vrye tyd.

Sy is ook gedurende daardie tyd gekies om as een van 10 buitelandse studente aan die gesogte Max Reinhardt Instituut in Wene te gaan studeer. “Ek het ongelooflik baie geleer,” sê sy aan Tancred (Rooi Rose, 26 November 1997), “maar net toe ek begin om ’n deurbraak te maak in die Oostenrykse teaterwêreld, het ons geld opgeraak. My enigste roem dáár was dat ek as ’n vreeslike mollige Felix die Kat op die verhoog verskyn het.

“Dit was wel ’n uiters stimulerende tyd in my lewe. Ek het groot name sien optree. Ek het gesien hoe hulle ’n gehoor bekoor en hoe ’n gehoor waansinnig raak oor teater. Teater daar is soos rugby in Suid-Afrika. Hulle slaan vuis oor watter aktrise die beste is.”

Lerina het haar daarna wel deeglik op die verhoog laat geld. Sy het klassieke rolle gespeel in die Griekse dramas, Elektra, Antigone en Medea en dit het haar laat voel dat sy lééf. En dit was nadat sy Medea gespeel het in die laat 1970’s dat sy afskeid van die teater geneem het. “Dit was die laaste optrede en ek het ’n vertolking gegee wat ek geweet het ek nooit sou kon herhaal nie,” verduidelik sy haar besluit aan Mariette Snyman (Rooi Rose, Oktober 2006). “Daardie aand het ek van die verhoog afskeid geneem. Ek het al my foto’s weggegooi – dit was soos ’n amputasie. Maar dit was ook tydig; ’n ruk later is my en Gunther se seun, Stefan-Pieter, gebore. Verhoogwerk neem jou dikwels ver weg van die huis. Jy kan radio- en TV-werk makliker met ’n gesin versoen.”

Lerina het in 1992 na die verhoog teruggekeer om die rol van Anna in Reza de Wet se Mirakel te vertolk. Sy het aan Martjie Roos (Beeld, 29 Junie 1992) vertel toe Stephan Bouwer haar gebel het om haar die rol aan te bied, sy dit eers nie wou aanvaar het nie. “As dit die derde blompot van links op die verhoog is, onder die voetligte, ja ...'' het sy skertsend geantwoord. Maar nadat sy die teks gelees het, het sy gou van wysie verander.

Daarna het sy haar toneelwerk voortgesit deur in televisiereekse soos Dokter, dokter en Drama, drama te speel, maar het haar meestal toegespits op die skryf van radioverhale. En dit het alles begin toe sy vir Stefan verwag het. “Ons het ’n nuwe Afrikaanse radiostorie deur Elmar Steyn opgeneem. Hy het skaars drie episodes geskryf toe hy ’n hartaanval kry. Ek en van die ander spelers moes noodgedwonge inspring om die storie verder aanmekaar te flans. Ek het dit nogal geniet, en daar was nie tyd om my te bekommer dat ek dit dalk nie sou regkry nie,” vertel sy aan Snyman.

In die skryf van die radioverhale kon sy staat maak op haar verhoogopleiding en -ondervinding, veral as sy visueel moes dink. “Met radio skep jy teater van die brein. Die luisteraars moet kan ‘sien’ hoe elke karakter lyk. Maak nie saak of ek vir ’n boek, die radio, TV of groot skerm skryf nie, ek dink in prentjies. Ek moet presies weet hoe ’n karakter lyk – tot haar tone – en hoe sy loop. Ek moet elke vertrek in die fynste besonderhede kan sien.”

Heelwat radioreekse het uit Lerina se pen gevloei – Hartjie my liefie, Noodlotskoppelmaai, Vriendinne – en sy het gesorg vir baie eerstes in die radiobedryf. So was Hartjie my liefie die eerste radioreeks waar daar in diepte gekyk is na die gay leefstyl in Suid-Afrika, asook na die modebedryf. Noodskoppelmaai was die eerste reeks wat uitsluitlik vir bruin akteurs geskryf is en Vriendinne het gehandel oor Afrikaanse vroue en hulle diepste begeertes.

Sy het ook die televisiereeks Moordspeletjies geskryf wat in 1988 uitgesaai is met Wilna Snyman in die rol van Caro, ’n moordverhaalskrywer. Lerina was ook verantwoordelik vir die hoofstorielyne van Die Glaskasteel, ook ’n televisiereeks, asook vir Dot & Kie.

Maar dit is vir die reeks, Die Mannheim-sage, wat Lerina groot bekendheid as skrywer verwerf het. In 1983 en 1984 is dit oor die radio uitgesaai. Dit het 1 500 episodes gehad en handel oor die ontstaansjare van Johannesburg en die stad se inwoners. Akteurs soos Tess van Staden en Leon van Nierop het die hoofrolle op radio vertolk en Lerina vertel aan Erla-Mari Diedericks (Die moderne vrou, 31 Oktober 1997) dat hulle die verhaal help skryf het “omdat hulle dikwels die karakters gevat en daarmee weggehardloop het”.

Die karakters in Die Mannheim-sage het later deel van die volk geword. Só het luisteraars die land oor getreur toe die een karakter, Ma-Fytjie, gesterf het. “Die aktrise wat die rol van Ma-Fytjie vertolk het, Annie Basson, het een dag in ’n kafee in gestap, maar niemand wou haar help nie,” vertel Lerina aan Diedericks. “Hulle was te hard besig om te huil omdat Ma-Fytjie dood was. Toe sy vir hulle vertel dat sý Ma-Fytjie se rol gespeel het, wou hulle haar glad nie glo nie. Hulle wou haar net uit die kafee uit hê, want hoe durf sy vir hulle sê dat sy hier in lewende lywe staan. Ma-Fytjie was dan dood!”

Lerina het Ma-Fytjie gegrond op ’n karakter uit haar kinderdae, Ma Martiena. Sy kon glad nie lees nie, maar wou altyd opsluit Lerina se skoolrapporte lees en nadat sy dit “gelees” het, vir Lerina gevra: “Was jy goed of stout?” Ma Martiena het Lerina se kinderdae regeer en was baie streng, maar ook wys, het Lerina aan Showmax vertel. "My man het haar toestemming gevra om met my te trou, maar sy het geweier, want hy is ’n wilde man van oorsee wat eienaardige kos geëet het."

Die radioreeks was só gewild dat die SAUK haar gevra het om ’n televisiereeks van 15 episodes te verfilm as deel van die SAUK se bydrae tot die Johannesburgse eeufees van 1986. In die televisiereeks het Hans Strydom die rol van Kit Malloy vertolk en Sandra Prinsloo die rol van Deborah.

Lerina kon egter nooit dink dat Die Mannheim-sage ’n derde lewe sou hê nie. In die vroeë 1990’s toe Perskor Lerina versoek het om ’n historiese roman te skryf, het sy die stof van die radio- en televisiereeks afgeskud en dit verwerk tot ’n roman. Haar ma het destyds die televisie- en radiomanuskripte gebêre, want sy het altyd geglo dat Lerina nog eendag ’n roman daaroor sou skryf. Maar met haar ma se dood het Lerina alles weggegooi. Sy moes toe van voor af begin, maar gelukkig “het die karakters helderder as ooit tevore teruggespring,” sê Lerina aan Diedericks. “Nou kan ek hul storie vertel soos dit moet wees, want ek was voorheen  beperk deur sensuur- en apartheidswette. Kyk, as dit kom by iets soos die liefde, moet jy ’n ding stel soos dit is. Ja, daar is liefdestonele, maar dit was moeilik om te skryf. ’n Ou tannie van 80 jaar wat getroud is met ’n omie van 94 jaar, het een keer vir my gesê: ‘Mens, wat práát julle so baie oor dié ding? Dis mos net tjoef-tjaf dan’s alles verby!’

“Die geheim is daarom om die leser mee te voer voordat jy by die ‘tjoef-tjaf’ uitkom.”

Die sukses van Die Mannheim-sage is gegrond daarop dat dit ’n historiese agtergrond het wat mans én vroue interesseer.  Dus moes Lerina weer van vooraf haar navorsing goed doen, maar, soos sy dit self stel, is sy ’n “closet-navorser”.

Die Mannheim-sage is in drie dele uitgegee waarvan die eerste twee, Die fortuinsoekers en Die goudkewers, onderskeidelik in 1997 en 1998 deur Perskor uitgegee is. Die derde deel, Die goudbaronne, is in 2006 deur Lerina self uitgegee, terwyl die eerste twee in 2007 deur Leguan Trading heruitgegee is.

Ná die publikasie van Die fortuinsoekers het Lerina aan Hilda Grobler (Vrydag, 21 November 1997) gesê: “Dit is wonderlik om die klein olifantjie in my hand te hou. Toe ek vir die radio en die TV geskryf het, was dit asof ek van sneeu beelde gemaak het!”
Oor haar navorsing vertel sy aan Grobler: “Ek skryf oor mense soos Cecil John Rhodes, Barney Barnato en Paul Kruger. Ek maak mense van hulle, maar bly so na aan hul karakters as wat ek kan. Dis net dat geskiedkundige figure so afstandelik is as ’n mens geskiedenis doen, want hulle is almal enorme ou manne wat daar ver en vreemd is. Begin jy navorsing doen, besef jy dat Paul Kruger byvoorbeeld baie goed kon spoeg!”

Oor haar werkswyse verduidelik Lerina aan Hilda Grobler (Vrydag, 21 November 1997): “Ek werk volgens ’n streng patroon. Eers kom die idee, dan die navorsing. Daarna volg die raamwerk. Dit moet ’n stewige raamwerk wees sodat ek kan draaie gooi en takke daaruit kan groei. As dit nie stewig is nie, loop ’n mens die gevaar dat dit sal inbuig, sal inval soos ’n hol matras. Dan kom die sub-raamwerke waarin die karakters en die gebeure verder ontwikkel.

“Dis wanneer jy die storie moet laat loop. Dinge wat jy glad nie voorsien het nie, gebeur. Dis wonderlik! Toe ek die radiodrama geskryf het, het ek reeds geweet presies wie elke karakter is en hoe hy lyk, maar ek het met wonderlike akteurs gewerk wat die karakters nog vollediger gemaak het. In die roman groei hulle verder.

Oor haar karakters en die ontwikkeling van die karakters sê sy aan Grobler: “As dit ’n nuwe storie is, kry ek die storie geskryf en dan begin ek die karakters uitrafel. ’n Mens moet alles van hulle af weet. Jy moet selfs weet hoe gereeld borsel ’n karakter sy tande. Jy moet hom begin ruik.

“Daarom het ek, waar moontlik, in die geskiedkundige verloop van die trilogie met werklike karakters gewerk. Binne die raamwerk het ek my fiktiewe karakters geplaas. Die Mannheims is fiktief – al dink mense hulle is nie! As jy ’n stad soos Johannesburg met sy geskiedenis vat en bekende karakters daarin plaas, sit jy nog steeds met ’n stad wat jy moet bevolk. Jy het karakters nodig en jy máák hulle.”

Die eerste boek, Die fortuinsoekers, beeld die beginjare van Johannesburg uit, toe die goudrif ontdek is en fortuinsoekers die plek binnegeval het om hul fortuin te ontdek. En dit is waar die heldin, Deborah, haar opwagting maak. Omdat haar stiefpa hulle plaas verloor het, is sy genoodsaak om bier af te lewer. Kit Malloy, ’n wilde Ier, gewese beroepsoldaat en wapensmokkelaar, voorspel moeilikheid as so ’n mooi jong vrou saans moet werk. Die ander been van die liefdesdriehoek is Karl Mannheim, erfgenaam van die mynbaas Kurt Mannheim. Karl is kunssinnig en wispelturig en is vriende met Barney Barnato, maar hy en sy vader kom nie goed oor die weg nie.

André Blom skryf in Insig van Mei 1998 dat die dade van die karakters goed ineengeskakel word met die geskiedkundige gebeure. Hy is ook sterk onder die indruk van die navorsing wat sy oor die destydse Zuid-Afrikaansche Republiek moes gedoen het. Fiktiewe persone word goed verweef met die werklike historiese figure soos Paul Kruger, Rhodes, Barnato, Von Brandis en Cockney Liz deur gemaklike dialoog en beelding.

“Die verteltrant is direk en gemaklik en laat die sosiale lewe van die pionierstyd saam met die spannende persoonlike intriges ontvou. Die taalversorging is oor die algemeen goed, net jammer dat daar enkele drukfoute ingesluip het ... Maar dis mindere besware vir só ’n omvangryke boek (883 bladsye) en doen nie afbreuk aan die lekker loop van die spannende gebeure nie,” aldus Blom.

Goudkewers, die tweede boek van die trilogie, hervat Deborah se storie na die onstuimige jare van die Jameson-inval en die Anglo-Boereoorlog.

Die televisiereeks beeld die eerste twee boeke van Die Mannheim-sage uit.

Die derde boek, Goudbaronne, wat amper 10 jaar na die eerste twee verskyn het, speel gedurende en ná die Eerste Wêreldoorlog af. Kit Malloy is nou ’n alleenloper en het die wêreld deurreis, en is nog altyd lief vir Deborah. Hy is terug in Johannesburg en weer raak sy lewe ineengestrengel met dié van Deborah en haar seun, Kurt Mannheim. Deborah is nou ’n verbitterde vrou, maar ook ’n geharde besigheidsvrou wat nie ongedeerd uit die Anglo-Boereoorlog gekom het nie.

Dan ontmoet Victoria Malloy en Kurt Mannheim. Die jarelange onmin tussen die families traak hulle nie en hulle raak betrokke bymekaar. Danél Blaauw (Die Volksblad, 18 Augustus 2006) beskryf Goudbaronne as ’n baie lekker leesboek wat die leser vasgenael sal hou.

In Beeld van 23 Augustus 2006 beskryf Helene de Kock vir Lerina Erasmus as “’n gebore storieverteller. Sy weet goed hoe om driftig emosie by haar lesers (en kykers) te wek – ’n ononderhandelbare vereiste vir ’n goeie storie.”

Vir De Kock het Lerina Erasmus ’n “filmiese skryfstyl” en die “karakterisering is uitstekend”. “Die leser raak betrokke by die twee pare se liefdesintriges te midde van die onstuimige tyd waarin dit uitgebeeld word. Soms, net soms, wil mens Deborah skud dat haar tande klap want hoe kán een mens so aanhoudend moedswillig wees? Tog, die buitengewone aantrekkingskrag tussen Kit en Deborah boei mens dermate dat jy kwalik die boek kan neersit. Ook die ruimte in die boek word besonder goed uitgebeeld. Ou Johannesburg kry lewe en ook Parys (Frankryk) word goed uitgebeeld. Selfs madame Coco Chanel het ’n rol! Alhoewel enige skrywer maar moet lig loop vir beskrywing versus beelding, pak Erasmus beskrywings ligvoets en lekker aan. Dus lees mens graag en geniet die boek enduit.”

Al fout wat De Kock met Goudbaronne kan vind, is dat die boek self uitgegee is en daar gevolglik baie spel- en taalfoute aanwesig is wat met ’n goeie redakteur of redigeerder voorkom kon gewees het.  

Lerina het aan Madelaine Page in Keur van 5 Desember 1997 vertel dat haar man, Gunther, haar grootste kritikus is en hoewel hy ’n ingenieur is, heg sy baie waarde aan sy oordeel. “Ek skryf elke dag van so halfnege soggens tot omtrent vyfuur saans. Dan kom Gunther en gaan saam met my deur my dag se skrywery. As hy nie sy goedkeuring gee nie, gaan dit nie uit nie. Hy laat my nooit met ’n onlogiese struktuur verbykom nie. Dit is wonderlik, want hy beskou my skrywery uit ’n man se oogpunt.”

Lerina was in die 1990’s besig met ’n projek waaroor sy baie ernstig gevoel het. Sy het aan Anet Schoeman in Rooi Rose van 10 Junie 1998 meer hieroor vertel: “Dis my reënboog in my sak. ’n Groep van ons versorg mense wat op mynhope woon. Ons vat elke Donderdag vir hulle kos en ontferm ons oor hulle. Dis die soort dinge waarvoor ’n mens nie tyd het as jy jonk is nie. (...) Die lewe voel te kort vir alles wat ek nog wil doen. Die opwinding van ’n nuwe projek laat my voel ek lewe. Dis soos om ’n klont goud te ontdek as jy die dag op ’n wonderlike interessante stukkie inligting afkom.”

Leon van Nierop het hom in Beeld van 24 November 1998 as volg uitgelaat oor Die Mannheim-sage: “Die Mannheim-sage is een van die mees innoverende en opwindende inheemse liefdesverhale nog uit die pen van ’n Suid-Afrikaanse skrywer. Met die kombinasie van uitmuntende karakterisering, prikkelende historiese gebeure en aangrypende drama is dit geen wonder nie dat hierdie meesleurende sage as die Gone with the Wind van ’n nuwe Suid-Afrikaanse samelewing in wording bestempel word. Die verhaal ondersoek die oorsprong van hierdie gekwelde land se twyfelagtige verlede en hoe hierdie gebeure uiteindelik in ’n inspirerende, demokratiese toekoms kulmineer. Onweerstaanbaar.”

Oor die verskil om vir radio en televisie te skryf en om ’n boek te skryf, vertel Lerina aan Barrie Hough: “As radioverhaal en TV-reeks word dit uitgesaai en dan is dit weg. ’n Boek hou jy in jou hand vas. Dis konkreter. En het dit my nie ’n kick gegee nie! Om dié boek vas te hou. Om vir die kamera te skryf, is nogal beperkend. Jy moet die akteurs, die begroting en talle ander dinge in gedagte hou. En jy maak op akteurs staat om aan jou teks gestalte te gee. Om ’n boek te skryf, is baie vryer. Dis ’n wonderlike ervaring om karakters in jou kop te laat praat. Hulle word daar mens. Dis asof hulle altyd met my praat.” (Rapport-Tydskrif, 4 Januarie 1998).

Terwyl Lerina die storie van die Mannheims geskryf het, het hulle gesin in ’n statige herehuis in Parktown in Johannesburg gebly. Die plek se naam was Mannheims Ruhe en dit is gebou in die tyd toe mense blitsvinnig ryk geword het, maar net so vinnig bankrot gespeel het. Toe die storie oor die radio uitgesaai is, is daar aan mense vertel dat dit “die plek is waar Deborah Mannheim gewoon het”, vertel Lerina aan Lydia van der Merwe (Sarie, 2 Desember 1998). Hulle het die plek in 1988 verkoop om Gunther se besigheid te finansier en het ’n plek in Parkwood gekoop – een van die ou “mynhuise” wat gebou is as deel van die bestuurders op middelvlak wat aan die Tweede Wêreldoorlog deelgeneem het, se vergoedingspakkette. Die huis is reggemaak en met haar man en die argitek, wat ook ’n Oostenryker is, se invloed het die huis ’n “Oostenrykse klap” gekry.

Lerina het aan Beeld (3 Desember 2001) vertel dat toe sy drie jaar oud was, sy deur die Kinderbybel geblaai het en dit was haar eerste “boekervaring”. Haar ma en pa moes elke aand vir haar die storie van koningin Ester lees. “Geensins om enige piëtistiese redes nie, maar wel om Esther se swierige voorkoms op die kleurblad. Deur die knaende voorlesery het ek uiteindelik die storie woordeliks gememoriseer.

“Dit het uitgeloop op ’n partytjie-truuk wat my liewe ouers bedink het. Op ’n gegewe oomblik is ek na binne ontbied ‘om vir die mense te kom lees’. My gehoor was meestal sprakeloos en het my beloon met tiekies en selfs halfkrone. My eerste professionele optrede as aktrise? Waarskynlik het die gogga my nét daar gebyt!

“Ek onthou my ma, wat in ’n hangmat gelê het en vir my voorlees uit Sneeuwitjie en ander sprokies. En daar in haar wiegende, bootvormige verhoog, word Mamma vir my die wrede stiefma, en die meedoënlose jagter! Sneeuwitjie wat pleit: ‘Asseblief, laat my lewe! Moet my nie doodmaak nie!’ Maar sonder enige genade rig die jagter sy pyl op haar hart! W-h-a-a-a-a! huil ek! Só het ek my eerste katarsis beleef! Van daardie dag af was ek verslaaf aan feëverhale.

“Ná die ontdekking van sprokies het die wonderlike avonture van die Grieke gevolg. Gode wat sterflinge vreemde poetse gebak het. Leda en die swaan. Hoe sou so ’n tête-a-tête gebeur het? Die swaan was nou wel ’n geveerde Zeus, maar die twee het ’n tweeling verwek wat uit ’n eier gebore is! En een daarvan was die beeldskone Helena. Só het die destydse klam voetpaadjies van my tienerjare koers gekry in die sensuele misterie van die antieke tye.

“Dan was daar ook die romantiese riddersages van ’n Edmund Spencer wat my betower het. O, om soos ’n Britomart in staat te kon wees om in ’n towerspieël jou uiteindelike beminde te kan sien, en boonop te ervaar!

“Poësie! Die ontdekking van Shakespeare en Shelley, Burns en Blake. Gedurende my universiteitsjare het dit soos koors in ons bloed gebrand. Ingrid Jonker word ’n boere-Ché Guevara vir ons apartheidsbedompige siele.

“Nou, in die ryper jare van 50, wil ek ook hulde bring aan Tolstoi en Dostojewski wat my van intriges en familiepatrone geleer het. Tesame met Shakespeare was hulle tog die oervaders van sepies en sages. War and Peace is my immergroen gunstelingboek.

“John le Carré verdien ’n Nobel-prys vir die Gobelyn-tapisserie van karakters wat hy verweef het in boeke soos Smiley’s People. By dié meesterskrywer het ek sekerlik die meeste geleer.

“My nuwe manie is oor ’n towerknaap genaamd Harry Potter wat my betower het. Ek is 50 en terug by die towerstories van my kinderjare! Kinds of ewig jonk?”

In 2009 is Lerina vereer toe sy ingesluit is in die Foxwood-landgoed se Tuin van Beroemdes in Houghton in Johannesburg. Haar handafdrukke is daar in sement vasgelê.

Tien jaar het verloop voordat Lerina se volgende roman op die rakke verskyn het. In 2016 word Die leliemoordenaar gepubliseer. Dit is haar eerste misdaadriller en die verhaal se tydsagtergrond is tydens die apartheidsjare en dan ook in die hedendaagse Suid-Afrika.

Iemand het lank gelede vir Lerina ’n baie grusame storie vertel en hierdie storie het by haar bly spook. Toe het sy begin skryf en weer diep in die geskiedenis van Johannesburg gaan delf en dit saamgegooi met misdaad- en riller-eienskappe en Die leliemoordenaar was die gevolg.

Braam Brink en Adam Williams is twee vriende wat saam motorfiets ry. In 1985 hoor Braam by Adam van sy tyd as soldaat en wat hy gedoen het. Hy verdwyn egter in Angola en toe Braam ondersoek instel, word hy dood aangetref en is die bevinding dat dit selfdood was.

Ongeveer 30 jaar later is Braam se dogter, Daniella (Danny), die speurder wat ’n berugte reeksmoordenaar moet vastrek. Dit blyk egter ’n baie moeilike taak te wees, want nes sy dink dat sy hom het, wyk hy weer af van sy modus operandi. Aan die begin het hy elke drie weke as die rooi lelies blom, toegeslaan. Dan word die slagoffer se hart uitgesny en ’n grafsteentjie van klip met ’n lelie daarop uitgekerf, in die hart se plek geplaas.

Danny beweeg al nader aan die moordenaar, maar waarvan sy nie bewus is nie, is dat die moordenaar haar dophou en háár uitgekies het om hom vas te trek.

Sy het aan AJ Opperman vertel (Netwerk24, 17 November 2016) dat sy van mening is dat die moordenaar ’n obsessie gehad het: "Dat hy mense se harte wou verplaas. Die wrede harte. Met harte wat goed kan doen. Sy lelies is natuurlik die mooiste in die dorp.

"Dit het baie jare geneem, ook voor die fisieke skryf begin het. Ek het soms getwyfel. Daardie storie het by my gespook vir ’n baie lang tyd en ek het gedink die storie moet vertel word. En dan het ek maar rondgeloop daarmee en gedink ag, ja, dit gaan nie werk nie. Niemand stel meer belang in die apartheidsjare nie, kry ’n ander hoek.

"Maar die storie wou my nie laat los nie. En die gevolg is Leliemoordenaar. Daarom ook die twee tydperke waarin die storie afspeel."

Hulle het die dik manuskrip altyd saamgeneem wanneer hulle na hul huis op Leisure-baai gegaan het en dan het Gunther dit gelees: "Gunther was die een wat altyd geloof gehad het. Lochner de Kock het in ’n stadium daar vir ons kom kuier en hy het gesê hy wil saamlees. En hulle twee het met groot geesdrif gelees en weer en toe weer. En toe het ek gedink dit kan werk. Nadat ons hom deurgewerk het in Leisure-baai, het ek besluit ek gaan dit voorlê.

"Ek het die skrywer Deborah Steinmair gevra om dit te redigeer. Steinmair het toe vir my laat weet sy het dit nie geredigeer nie, maar dit is ’n verdomp goeie boek. Sy sê toe vir my om saam met Nèlleke de Jager middagete te eet en sy gaan vir haar die boek gee. En Nèlleke het my toe gebel."

Die boek het haar drie jaar geneem om te skryf. Sy het aan AJ Opperman vertel dat wanneer jy skryf, jy sommer alles doen: "Dan speel jy al die rolle – manlik en vroulik. Jy is die regisseur. Om dialoog te skryf, is maklik, want ek hoor mense praat. Hulle praat in jou kop as jy daai ses weke lank deurgebring het. Jy wil jou mense leer ken. En dan daarna vat hulle oor, skryf hulle die dialoog en vertel hulle wat aangaan. Dis gewoonlik as jy ’n droogte kry, dat jy verkeerd dons in een of ander plek en dan moet jy maar teruggaan."

Op LitNet skryf Riëtte Rust dat Lerina se misdaadroman beslis nie jou alledaagse misdaadroman is nie. "Eerstens kan die leser gou aflei wie die moordenaar is. Tweedens is Die leliemoordenaar een van die grusaamste romans in Afrikaans. Jy ril en gril tot in jou haarwortels. Derdens is die storie kompleks en oorspronklik. Leon van Nierop sê juis op die agterplat dis 'propvol warm intrige, spanning en onverwagse wendings'. Vierdens word die liefdes-element totaal onderbeklemtoon. En laastens worstel die leser met vrae wat die spanning geleidelik laat opbou. Soos: Sal Danny weens haar vrees vir vuurwapens kan skiet wanneer sy uiteindelik die monster vang?

"Dit het duidelik fyn skryfwerk gekos om van die moordenaar ook ’n mens, oftewel ’n volronde karakter, te maak. Hy is ’n gebroke man wat wraak neem op dié wat indirek verantwoordelik is vir die dood van sy vrou en kind. Eienaardig genoeg is die leser saam met hom verlig oor een van sy moordpogings.

"Erasmus se roman is hoogs toeganklik. As aktrise hoor sy waarskynlik ook haar karakters praat, so vlot vloei die dialoog. Soos dit ’n goeie romansier betaam, het sy aan elke karakter ’n eiesoortige praatstyl gegee. (...) Die skrywer se navorsing is puik. Erasmus sou moes ondersoek ingestel het na die (ware) Cradock Vier wat in die apartheidsjare vermoor is, moordwapens, die effek van sekere dwelms en die bosoorlog in Angola. Daarby hoort sy teen dié tyd ’n kenner van amarillisse te wees. Die uitbeelding van die milieu slaag eweneens, veral wat Danny se Westdene-huis betref. Wanneer sy haar intrek neem, weerspieël die plek absolute sielloosheid. Ook kenmerkend van daardie stadium van haar lewe. (...)

"Die roman bevat wel enkele jakkalsies. Hier en daar ontsier clichés die skryfwerk: hande is om ’n stuurwiel geklem, iemand skulp toe tussen vreemdes en iets bars soos ’n sweer oop. Soms gaan die skrywer ook te rojaal met ellipse te werk. Daarby is wagte tog aan diens, nie op diens nie. Dis ook nie in gemeen nie, maar gemeen. Dan word daar na die High Mile Club verwys, pleks van die Mile High Club. Karakters word ook meer as een keer in die solar plexus geskop. Nie alle lesers weet waarskynlik dat dit die gedeelte bo die naeltjie is nie.

"Hoewel die liefdeselement dikwels sterk in misdaadromans figureer, is dit nie hier van toepassing nie. ’n Jammerte, want ’n geliefde wat vroeër ingebring is, sou dalk net die hoofkarakter (wat obsessief is oor haar werk) meer tot haar reg kon laat gekom het én vir ’n bykomende lekkerlees-element gesorg het.

"In geheel gesien, is Die leliemoordenaar ’n welkome toevoeging tot die misdaadgenre. Teen die laaste paar hoofstukke haal jy weens die spanning so vlak asem dat dit voel of jy jou bewussyn gaan verloor. Dis ’n moet-lees vir rillerliefhebbers, maar word beslis nie vir sensitiewe lesers aanbeveel nie."

Helen Schöer skryf op Netwerk24 (5 Desember 2016) dat die leser weet wie die moordenaar  is en "dat hy met ’n streng kalender werk. Ek wou kreun elke keer as die speurspan ’n lokbokkom (red herring) opvolg en ’n ware leidraad miskyk.

"Die spanning bou op tot ’n groot konfrontasie. Gaan Danny kan skiet as dit nodig is? Wat die vraag nog komplekser maak, is dat die moordenaar se gebrokenheid, die kykies in sy kop en die terugflitse na sy verlede, van hom ’n mens maak. Hy wreek hom op die mense wat van hom ’n monster gemaak het en die leser kan nie help om sy bevrediging in sy laaste moordpoging te deel nie.

"Erasmus het uitstekende navorsing gedoen en die detail rondom die moord-instrumente, recces, die donkerste kant van die apartheidsregering en die Bosoorlog in Angola is fassinerende agtergrond."

Ná die geboorte van haar enigste seun, Stefan-Pieter, het sy besluit om haar tap shoes op te hang en meer op haar skryfwerk te konsentreer. "En toe word ek ouma van twee pragtige kleindogters. Dis nogal lekker om met hulle te speel. En toe het ek so ’n bietjie van ’n nare klap gekry van kanker. Maar nou skryf ek. Daar in die studeerkamer is my lêplek. Ek dink ek is net ’n storieverteller wat smokkel met karakters."

Op 20 Augustus 2018 is Lerina Erasmus in die Donald Gordon-hospitaal aan kanker oorlede. Sy word oorleef deur haar man Günter Schmikal, haar seun, Stefan-Pieter, sy vrou, Michelle, en twee kleinkinders.

In Die Burger van 22 Augustus 2018 skryf Sandra Prinsloo dat Lerina nooit haar passie vir haar werk verloor het nie: "Sy het daarby ’n wonderlike sin vir humor gehad; sy was ’n lieflike, sagte mens. Sy en haar ingenieurman, Günter, se verhouding was die love story van ons tyd. (...)

"Sy was definitief Anna Neethling-Pohl se topstudent; sy het haar eie sketse geskryf en daarin opgetree."

Leon van Nierop was baie hartseer nadat hy van haar heengaan gehoor het. "Die sukses van Wolwedans in die skemer kan toegeskryf word aan haar ontwikkeling en vertolking van die karakters. Sy het ’n sagte menslikheid gehad en ’n wonderlike humorsin. Sy het vier jaar gespeel in Wolwedans. Dit was ’n vreugde om haar op stel te hê; wat ’n verlies vir die bedryf."

Mysi Louw op LitNet: "Die Mannheim-sage het baie kleurvolle karakters gehad en die navorsing was tot in die fynste detail gedoen. Net iemand soos Lerina kon sulke flambojante karakters skep soos Kit Molloy, Deborah von Albein en Ma-Fytjie. Haar karakters was soos sy: intens en vrolik en vurig en lewensgetrou. Lerina se afsterwe laat ’n groot leemte wat nie maklik gevul sal kan word nie."

Publikasies

Artikels oor Lerina Erasmus beskikbaar op die internet:

• 11 vrae aan Lerina Erasmus
• Interview: Lerina Erasmus, author of Die Mannheim-sage
• Lerina Erasmus
• Lerina Erasmus
• Louw, Mysi: Lerina Erasmus: 1946–2018
• Die Mannheim-sage trilogie
• Opperman, AJ: Lerina Erasmus se 4de boek nou op rak
• Pople, Laetitia: Lerina Erasmus (71) dood
• Prinsloo, Sandra: Haar bydrae tot toneelskat "is enorm"
• Van Lill, Johann: Lerina Erasmus – van die Mannheim-sage tot nou (onderhoud vir RSG Kunstefees)

Bron:

• Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum

• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

The post Lerina Erasmus (1946–2018) appeared first on LitNet.

Foto: Naomi Bruwer

Sêgoed van Helena Gunter Is skryf vir haar ’n soort beswering? “Ja, maar ek weet nie wat iemand daarvan sou sê op ideologiese vlak nie – dis genadiglik nie my werk om ’n ideologie-kritiese ontleding van my skryfsels te doen nie. Dit is ’n manier van beswering om te kan sê: Só was dit. Dit is belangrik vir my om dit te probeer kommunikeer – ’n soort beswering, wat ook belydenis is.” (Die Burger, 26 Mei 2008) Hoe kry haar stories vorm? “Dis gewoonlik ’n sintuiglike waarneming of insig wat aan my bly krap totdat ek dit neerskryf; daarna kom karakters en gebeure by en die verhaal kry sy loop.” (Die Burger, 26 Mei 2008) “Die kortverhaal is nét so kompleks (soos die roman); ’n mens moet meer gedronge skryf. In my verhale is beskrywing nie net beskrywend nie. Er staat niet altyd wat er staat. Saam met die wildesonsoekertjies het ook onheil gebot, en dit is verwoord.” (Die Burger, 26 Mei 2008) “Die struktuur van verhale is die faset van skryf waaraan ek die hardste werk.” (Die Burger, 26 Mei 2008) “Geskiedenis is belangrik. Dit bied die konteks waaruit jy kom en waarvandaan jy moet voortbeweeg. André P Brink het gesê die ingryp in die geskiedenis deur middel van die fiktiewe metafoor, die verbeeldingryke begrip, is nodig vir die normalisering van die gemeenskap. Ek kan nie die gemeenskap normaliseer nie, maar ek kan probeer om vanuit ’n sekere perspektief die ingewikkeldheid van mense se saambestaan te kommunikeer. Ek probeer geskiedenis fiksionaliseer, veral maatskaplik-sosiale geskiedenis.” (LitNet, aan Haydee Morgan-Hollander) “Dis onprakties om in ’n land soos Suid-Afrika te woon en ’n eksklusiewe, bevoorregte witmansverlede te romantiseer. Net so is dit vir my totaal prematuur om ’n prentjie van ’n idilliese reënboognasie voor te hou asof daar geen ongelyke verlede was nie.” (LitNet, aan Haydee Morgan-Hollander) “Ek het met my eerste skryfwerk gedoen wat Jakes Gerwel iewers so mooi gesê het. Hy het gesê jy skryf eintlik jou bruinmens vas in ’n soort rolpatroon. Maar iemand soos ek wat op ’n plaas grootgeword het en in daardie bedeling, dink mos dit ís so. Jy sien nie die foute nie, nie die rassisme nie, jy sien nie jou eie bevoordeling en die benadeling van ander mense nie.” (Die Burger, 19 April 2008) “Ek is half verbyster as mense steeds sê ons hoef nie ons apartheidsverlede te bely nie. As jy sê jy moenie bely nie, dan moet jy vir my die trauma wat mense onder apartheid deurgemaak het, definieer, want ons wat in dié bevoorregte posisie sit, soos ek hier sit, kan nie daardie trauma beskryf nie. Ons kan dit nie definieer nie. As jy nie daardie definisie kan gee nie omdat jy nie weet hoe dit was nie, hoe kan jy sê jy moet ophou bely? As ’n vrou deur haar man verneuk word, dáárdie trauma, hoe lank neem dit om dit te verwerk? Jy kan nie regtig ’n tyd daaraan koppel nie. Óns kan nie sê wanneer dit verby is nie. Óf vir mense sê: ‘Ons is nou klaar bely, dis nou die nuwe Suid-Afrika, ons moet nou vergeet wat gebeur het en aanstap’ nie. Daar is nog te veel dinge wat bely moet word. Die sogenaamde reënboognasie kan nie vir my bestaan voordat die verlede nie erken word, uitgeskryf word nie. Jy kan nie vandag in ’n bevoorregte posisie sit en sê jy was teen apartheid nie; indien jy gebaat het by apartheid, is jy ’n vennoot in die onreg daarvan.” (Die Burger, 19 April 2008) “Indien die leser die skrywer in my fiktiewe verhale soek, speel hy nie regverdig nie. Die skrywer van ’n fiktiewe verhaal skuld sy leser slegs ’n geloofwaardige verbeelde werklikheid. Ek skryf fiksie, nie outobiografiese fiksie nie.” (LitNet, aan Haydee Morgan-Hollander) Oor waarom sy laat in haar lewe gedebuteer het: Is die besef van ouer word ’n belangrike dryfveer of maak dit haar benoud om te dink aan die boeke wat nog wag om geskryf te word? “Beide. Dit is ’n dryfveer omdat ek nie soveel tyd oor het soos op 20 nie. Dis ’n irritasie as jeugdigheid as ’n soort voorwaarde gestel word vir nuwe publikasies.” (LitNet, aan Haydee Morgan-Hollander) “Ek werk realisties, maar realisme is steeds ’n estetiese konstruksie. Hoewel die fiktiewe ruimte, karakters en gebeure die illusie van ’n nagebootste ‘werklikheid’ kan skep, is die nabootsing nie naïef nie; ek poog om ‘’n nuwe waarheid te lieg’.” “Ek fokus graag op die humoristiese in situasies wat daarom vra. Dis oplugtend. Ek hoop dis vir lesers ook so.” (LitNet, aan Haydee Morgan-Hollander) “Solank die menseras moet voortplant, sal vroue vorentoe beur in verhoudings, so glo ek, binne die konstruksies wat daargestel word om dit te beveilig.” (LitNet, aan Haydee Morgan-Hollander) “Ek het die rassisties-nasionalistiese ideologie met moedersmelk ingekry en as bevoordeelde wit kind tydens apartheid grootgeword, en skryf vanuit daardie soort agtergrond. My belewenis is dat my voormense (lees wittes) hulle sedert 1652 nie altyd soos welvoeglike gaste gedra het nie; hulle het mense ontheem en aan verontmenslikende politieke bestelle onderwerp. In die titelverhaal probeer ek Afrika se vergelding fiksionaliseer en waag ek ’n voorspelling vir Eurosentriese waardes.” (LitNet, aan Haydee Morgan-Hollander) “Woorde en stories het kleur, ja. Ek hoop dat die sosiaal-politieke kleur van woorde soos Potberg, Klimmeidjie, witmensstoep en suurlemoene net so duidelik in my leser se kop opgeroep word as blou, bruin of geel. Verskeie sintuiglike en insigtelike ervarings word gelyktydig geaktiveer wanneer ek skryf; dit loop saam, hou verband, werk in op mekaar, hopelik in ’n soort harmonie wat ’n esteties-bevredigende prent vir my leser teken.” “Verhale wat ’n mooi verlede wys, is nodig en moet beslis opgeteken word, soos wat verskeie knap skrywers doen, maar dis ons problematiese geskiedenis en die gevolge daarvan wat my interesseer. Mense wil daardie geskiedenis wat nou ‘verby’ is, te maklik afmaak. Die stelsels is wel weg, maar die skadelike gevolge daarvan is nie. Jy kan nie ’n spieël voor skade hou en maak asof die beeld iets anders is nie, dan skryf jy feëverhale.” (LitNet, aan Madri Victor) Wat inspireer haar? "Die omgewing inspireer my. Vandat ek kan onthou was dit so – die begeerte om myself op ’n afstand te plaas en gebeure dan kommentariërend te rapporteer, nie veel anders as wat ’n eiewys skinderbek maak nie. Dis veral die 'klein' vroulike lewe teen die groter magstrukture en sisteme, hoe hulle daardeur stuur en dit oorleef, wat my interesseer." (LitNet, aan Gerdus Senekal) Wat is vir haar die kenmerkende eienskap(pe) wat kortverhale van ander skryfvorme onderskei? "’n Kortverhaal het gedrongenheid, dit fokus skerper op ’n enkele (maar nie simplistiese nie) aspek. Ek hou van ’n kortverhaal wat deur die gegewe (karakters, milieu, situasie, emosie, dramatiese verloop) ’n argument voer wat tot ’n slotsom (dikwels in die kop van die leser eers) lei." (LitNet, aan Gerdus Senekal) Wat is die beste skryfraad wat sy ooit ontvang het, of die grootste slaggat wat skrywers (van kortverhale) moet vermy? "Gaan sit soggens voor jou rekenaar en werk; dis al hoe jy ’n storie geskryf gaan kry. Moenie te kritiek-sensitief wees nie. Vertel jou storie vreesloos en in die styl wat vir jou gemaklik is. Daar gaan altyd kritici wees wat nie ordentlik lees of geïnteresseerd is in wát jy te sê het, of hóé jy dit sê nie. Jy skryf vir lesers wat wil lees hóé mense leef, nie vir literatore en hul strukturele vereistes of vir pryse nie." (LitNet, aan Gerdus Senekal) Oor die MA in kreatiewe skryfkuns wat sy onder leiding van Marlene van Niekerk gedoen het: "Dit het my lewe verander. Nie net die kursus nie, maar die mens wat dit vir my gegee het, het vir my ’n nuwe wêreld oopgesluit. Dit was Marlene in al haar glorie en verskrikking. Dis eers tydens my studiejare by Marlene dat ek werklik gekonfronteer is met die ding dat jy nie net gesellige kontreiverhale kan skryf nie; dis nie genoeg vir die tyd waarin ons leef nie.” (Die Burger, 19 Februarie 2011) Watter reaksie wil sy van haar lesers hê? “Ek sou wou hê dat hulle met die verhale kan identifiseer. Maar jy kry Afrikaanse vroue wat dit byvoorbeeld niks vreemd sal vind om Milan Kundera te lees nie, maar hulle vind my werk ontstellend. In jou eie taal is dit miskien te erg. Dis hoe ons grootgeword het – hulle soek die soet storie, die verhaal waarin die ‘mooi’ verhouding tussen die plaaswerker en die ‘Mies’ verheerlik word, en dis nie waarmee ek my bemoei nie.” (Die Burger, 19 Februarie 2011) "Ek skryf oor my belangstellingsveld. Ek fokus op ’n sekere problematiek – as ek skryf, probeer ek verstaan. Ek is deeglik bewus daarvan dat ek ook, soos alle mense, ly aan die sisteme van my tyd. Maar ek voel dit is my plig om onder die vel van die karakter en die onderwerp in te klim, ’n situasie so eerlik moontlik te fiksionaliseer. Dan is dit terapeuties, hopelik vir die leser ook." (Volksblad, 26 Junie 2018)

Gebore en getoë

Helena Gunter is op 19 November 1954 op ’n Rûensplaas, Rhenosterfontein, in die distrik Heidelberg in die Suidwes-Kaap gebore. Die plaas is naby die mond van die Breërivier geleë.

Haar pa, Piet Gunter, was die jongste seun van Christiaan en Elizabeth Gunter. Hy het grootgeword op die plaas Rietkuil naby Suurbraak, waar sy pa ’n bywoner was. Helena se oupa het daarna as bywoner by die Hopleys op Rhenosterfontein gaan werk. Toe die Hopleys uitgeboer het, het haar oupa Chrisjan die plaas gekoop. Piet en sy broers het die plaas uiteindelik afbetaal. Helena se ma, Petrorina Doris Stemmet, was uit ’n vooraanstaande en welgestelde familie van Barrydale. “Piet en Doris was dus ’n ‘mixed couple’ (bywonerseun en rykmansdogter),” vertel Helena aan LitNet, “terugskouend, ’n situasie wat ek vir niks in die wêreld verruil nie, want die mense-dinamiek daaromheen het genadiglik aan my afgeskuur, en is ’n belangrike ‘emosionele mandjie’, waaruit ek put, as mens en skrywer.”

Helena beskryf haar grootwordjare as idilliese en bevoorregte jare, as oudste kind van vier, op die plaas waar ’n “feodale bestel” van wit eienaar en bruin plaaswerkers ’n mikrokosmos van die groter Suid-Afrikaanse werklikheid van die tyd was.

Sy het twee susters, Elizabeth, ’n visuele kunstenaar en kunsdosent aan die Universiteit van Stellenbosch, en Petro-Rina, verkiesingsprojek-koördineerder vir die Onafhanklike Verkiesingskommissie (OVK) en gastehuis-eienaar in Bredasdorp, en een broer, Francois, ’n haarkapper op Swellendam en gastehuiseienaar by die strandoord Witsand.

Sy het reeds as kind geskryf, vertel sy aan Kirby van der Merwe (Die Burger, 19 April 2008). “My opstelle was verskriklik gesellig, kontreiagtig, landelik. As kind het ek MER, Alba Bouwer en Audrey Blignault gelees. My heel eerste kortverhale het ’n groot skoot van die romantiek van hul plaasstories, die plaaslewe, gehad. Daarom moet ek altyd luister en daarop bedag wees dat ek nie daardie soort romantiek verder dra nie.”

Helena gaan skool op Heidelberg, waar sy in 1972 matrikuleer. Haar eerste gepubliseerde werk was ’n opstel wat in haar matriekjaar in Poort gepubliseer is.

Sedert sy kan onthou, was boeke vanselfsprekend. “My pa en ma was lesers. My ma was ook ’n goeie storieverteller – sy kon ’n plot pak sodat jy wou luister tot die einde.”

Wat haar skryfwerk betref, is Helena op skool deur haar onderwysers geïnspireer. Reeds op laerskool het klasonderwysers soos Frikkie Huysamen en Freddie Visser haar talent geïdentifiseer en aangeprys en op hoërskool was dit onderwysers soos JS Labuschagne, Nico Burger en Leon Fouché en onderwyseresse soos Annamarie Venter, Aletta Vermeulen en Nicolene Lamprecht wat haar verder aangemoedig het. (LitNet)

Verdere studie en werk

Na skool is Helena na die Universiteit Stellenbosch, waar sy haar vir ’n BA-graad met Afrikaans-Nederlands en geskiedenis as hoofvakke inskryf. In 1975 verwerf sy haar BA en daarna ’n Hoër Onderwysdiploma. Sy gaan gee Afrikaans en geskiedenis aan die Hoërskole Strand, DF Malan in Bellville en Paul Roos Gimnasium op Stellenbosch.

In 2002 skryf sy haar in vir ’n honneursgraad aan Unisa in en in 2003 skryf sy hierdie graad agter haar naam. Haar belangstelling in “literatuur as geskiedenis” haar om nog verder te studeer en sy behaal in 2005 ’n MA in kreatiewe skryfkuns aan die Universiteit Stellenbosch onder Marlene van Niekerk, met spesifieke klem op postkoloniale terugskrywing in Afrikaans.

Helena is getroud met Gerrie Smit, ’n opvoedkundige sielkundige. Hulle het twee kinders, Hannes en Petro-Anne Morkel, en sy woon sedert die sewentigerjare op Stellenbosch.

In 1983 verskyn ’n skets van Helena in Die Landbouweekblad en daarna niks nie, tot 2007, toe haar debuutbundel kortverhale, Op ’n plaas in Afrika, by Human & Rousseau verskyn. Volgens Helena skryf sy omdat sy nie anders kan nie. “Dis wat ek kan en wil doen. Deur te skryf, oriënteer ek my in die lewe waaraan ek my permanent verwonder. Die tydperk toe ek nie geskryf het nie – sedert my eerstejaar op universiteit, tydens my onderwysloopbaan en tot nadat my kinders uit die huis uit is – voel nou onwerklik. Toe my kinders destyds gebore is, was niks anders ooit weer belangriker nie. Ek moes en wou – totaal uit my diepte geskrik en verbouereerd – hulle grootkry. Toe op ’n dag is hulle groot (en ek hoop maar hulle ly nie te veel aan hulle ma nie!) en die ma ontdek dat sy dan nog nie geskryf het nie, soos sy eintlik wou nie! En toe begin sy maar.” (LitNet)

Op ’n plaas in Afrika het in 2008 die Eugène Marais-prys gewen vir die beste debuut of vroeë letterkundige werk, en was ook ’n finalis vir die UJ-kompetisie vir skeppende werk. Dit het ook in aanmerking gekom vir die Rapport-Jan Rabie-prys.

Sy vertel aan Willem de Vries (Die Burger, 25 Mei 2008) dat as dit nie was vir wat sy geleer het terwyl sy die MA in kreatiewe skryfwerk gedoen het nie, die stories nie sou uitgewerk het soos dit moes nie. “Ek kon die kritiek en insette assimileer en neem wat ek nodig had, maar ’n student moenie verwag dat ’n mentor die skryfwerk vir hom moet doen nie; niemand kan jou leer skryf nie ...”

Al bied die plaaslewe die agtergrond in die verhale in Op ’n plaas in Afrika, kan ’n mens glad nie praat van gemoedelikheid as jy hierdie verhale beskryf nie. "Die verhale is ontrustend, vergrype word gepleeg," skryf Willem de Vries.

Abraham de Vries (Die Burger, 22 Oktober 2007) sê: "In die bundel skuif perverte gesagsfigure na plekke van gewaande veiligheid – dis boere, onderwysers en ’n hoogheilige maatskaplike werkster. In die plek van plaasromantiek het plaasmoorde gekom, bloedskande en verminking, betasting en liefdesverraad oor kleur- en geslagsgrense. Haar verhale is ’n draaipunt in die Afrikaanse kortkuns."

Willem de Vries (Die Burger, 25 Mei 2008) sê Helena se manier van skryf laat hom dink aan die Duitse skrywer Bernhard Schlink se bundel Flights of love, waarin óm die werklike storie geskryf word. “Die terloopsheid waarmee ’n kind snarsies hoor en dinge te wete kom, die storie aan die rand van die karakter se belewing, verg ’n besonderse begrip van hoe stories vertel word. Sy sê die mense van die streek waar sy grootgeword het naby die Breërivier, sal opmerk ‘hoe dikwels is die storie nie vertel nie ...’ Hierdie sin word in die eerste verhaal, ‘Agter die groen deur’ dubbelsinnig – en tekenend van die gelaagde verhale in die bundel.”

Die titel, Op ’n plaas in Afrika, slaan terug na Karen Blixen en Olive Schreiner, asook die liedjie oor Mannetjies Roux, skryf De Vries. “Ek skryf vanuit ’n bepaalde generasie. Die plaaslewe van voor 1994 is immers nie wat talle meen dit was nie.”

Helena vertel aan Haydee Morgan-Hollander (LitNet) dat die titel praat vanuit ’n postkoloniale tyd terug met bogenoemde dames wat uit en oor ’n koloniale tyd geskryf het. “Die bundel poog om die maatskaplike werklikhede op ’n postapartheid ‘plaas in Afrika’ te fiksionaliseer (waar die skrywer dit waag om, dalk erg vereenvoudigend, apartheid te beskou as ’n laaste stuiptrekking van kolonialisme).” En die volgorde van die verhale is doelbewus, gaan sy voort. “Die ouderdomme van die protagoniste verhoog chronologies. Die stemme word verteenwoordigend van die eertydse plaasbewoner wat later in sy lewe verstedelik. Die plaas in Afrika het verskuif na ’n ander ruimte waarby die eertydse plaasbewoner (die kind wat daar grootgeword het) moet aanpas en waar hy/sy (as volwassene) moet oorleef. Die titel resoneer dan uiteindelik ironies.”

Willem de Vries (Die Burger, 25 Mei 2008) skryf dat teen Bernhard Schlink al die kritiek uitgespreek is dat hy op minusieuse wyse aandag en lewe gee aan ’n tyd waaroor volgens sommige eerder nie veel gesê moet word nie, en wil weet of Helena se werk aansluiting vind by dié van Schlink.

“Hy is in 1944 gebore; toe hy een jaar oud was, was die Tweede Wêreldoorlog dus verby. Sy generasie is dus opgevoed deur mense wat Nazi’s was. Vir hom gaan dit oor die spanning om daarmee saam te leef; hy wil die ingewikkeldheid daarvan rapporteer (of liewer die ingewikkeldheid probéér weergee). Soos sý werk, slaan myne op ’n spesifieke generasie. Ons bewuswording van die omvang van onregte gepleeg in Suid-Afrika het vir die meeste mense ná demokrasie gekom, en is vir talle ’n moeilike kopskuif. Ek probeer dit fiksioneel aan bod bring, ter verligting.”

Helena verduidelik aan Haydee Morgan-Hollander op LitNet: “Ek dink ’n mens kan veralgemenend sê dat die wittes van my generasie aan ontnugtering ly. Ons is vir lank die ‘wit mitologie’ gevoer – geleer dat die land aan ons (die wit nasionaliste) behoort, dat ons moet veg daarvoor, dat ons uitverkore en maatskaplik meerderwaardig is, dat ons alle eiendomsreg het, ens. Baie lede van my generasie is ontnugter; hulle vind die kopskuiwe ingewikkeld, soms onmoontlik, en ervaar gevoelens van eensaamheid en uitgeworpenheid. Ek poog om die geskiedenis rondom daardie ervarings lig en lug te gee. Om dit verswyg, om nie die spoke van die verlede oop te skryf nie, om in die naam van vooruitgang onder ’n 'reënboog' voort te huppel, sou nie skoonmaak nie, dit sou ontvlug, ons vasvang in ’n 'patologiese rouproses'."

Wanneer ’n mens fiksie skryf, kan die spel tussen feit (of werklikheid) en fiksie tot ’n komplekse tipe spanning lei. Helena vertel aan Willem de Vries dat sy en haar suster, Elizabeth, ’n skilder, gesels het oor realisme in hulle werk. "Realisme is nie ’n naïewe nabootsing van die werklikheid nie. Ons albei gebruik beginpunte in die ‘werklikheid’, maar daarvandaan word dit ’n nuwe verbeelde werklikheid wat kommentaar lewer. Die stories het telkens die herkenbare kontrei-gegewe, maar van daar af “lieg ek ’n nuwe waarheid”, soos wat André Brink gesê het. De Vries het geskryf ‘stories werk met soos’.”

Op Haydee Morgan-Hollander (LitNet) se stelling dat die voorblad van Op ’n plaas in Afrika ’n illusie van nostalgiese inhoud kan skep wat terughunker na gesellige, landelike ruimtes, reageer Helena as volg: “Dit is doelbewus en dien om my sardoniese aanslag te versterk. Die potensiële leser word uitgelok, want ek wil juis die inhoud – wat verontrustend aandoen – kommunikeer. En ek dink nie dit is onbillik nie, want ek glo aan die geestelike volwassenheid van die Afrikaanse leser. Dieselfde leser wat behoefte het aan gesellige kontreikuns, het waardering vir die terapeutiese waarde van minder gesellige werklikhede wat gekonfronteer moet word.”

Die meeste van die verhale speel af in die Suid-Kaap, daar waar Helena haar kinderjare deurgebring het. Sy deel die Overberg, waar sy grootgeword het, met ’n groot aantal skrywers uit daardie streek, onder meer MER, Audrey Blignault, Alba Bouwer, Con de Villiers, Freda Linde, Wilma Stockenström en Marlene van Niekerk. Morgan-Hollander wou by Helena weet of die feit dat haar omgewing deurweef is met groot geeste en mentors, ’n invloed op haar gehad het. “Hulle is die heiliges wat my leefwêreld bewoon. Uys Krige het byvoorbeeld eendag op my ouma se sitkamerbank sit en werk. Ek het nie geweet wie hy was nie, maar die voordrag van ‘die oom in die wit speedo’, die timbre en ritme van sy stem, het my nog nooit weer verlaat nie. Omgewing en die mense wat dit bewoon, en hoe dit afskuur, is nie toevallig nie, en ewig deel van die balansstaat waaruit ek put.”

In Helena se verhale sal die leser meer as een maal ’n vrou as hoofkarakter of protagonis aantref. En in elke verhaal staan hierdie vroue voor ander probleme in hulle verhoudings of word hulle gekonfronteer met ’n ander "manifestasie van seksualiteit". Morgan-Hollander skryf op LitNet dat die openingsverhaal, “Agter die groen deur”, soos “Tweespoor”, seksuele molestering as tema het. “Agter die groen deur” vertel die verhaal van Ouma wat lank gelede een nag ’n bruin dogtertjie uit die dam geduik het nadat haar ma, die huiswerker, inderhaas die plaas verlaat het. Maar dan is Ouma nie, soos in die tipiese gesellige kontreiverhaal, die beskermende gesagsfiguur nie ...

“Omdat ek beskermende en koesterende gesagsfigure geken het, staan ek verbyster voor inligting omtrent ander se mishandeling. Watter soort energie word deur ’n slagoffer en die gesagsfiguur in sulke omstandighede opgeklits en hoekom? Dis wat ek wou ondersoek. Enersyds lei en verlei ek my lesers deur hulle te lok met die onskuldige landelike, die mooie, die gedeelde bekende, soos wat dit gefiksionaliseer is in die vroeëre literatuur. En net as hulle gerus is, en saam met my onthou en terugverlang, herinner ek hulle aan die onheil wat saam met die wildesonsoekertjies geblom het en steeds blom (as ek my koerante reg lees).

“Andersyds is ek lief vir die spel met simbole. Dan gebruik ek landelike verwysings as begeleiders. So word die suidoostewind, jerseybul, trane van bloed, hare soos slange, die Karoo-Erinys simbole van iets meer.”

Iets wat Helena tans interesseer, is wat sy die toe-eiening van onderdrukte mense noem, skryf Kirby van der Merwe (Die Burger, 19 April 2008). “Dis iets wat ek probeer verstaan, hoe die mense wat saam met my op die plaas grootgeword het, wanneer ek hulle nou raakloop (en baie van hulle is welvarende beroepsmense wat in Kaapstad woon), vir my sê hul jare op die plaas was die beste jare van hul lewe.

“Ek verstaan dit nie. Want hoe kan hulle – as jy vergelyk waar ek in die groot plaashuis grootgeword het en waar húlle moes oorleef – vir my sê dié jare op die plaas was die beste in hul lewe? Die feit dat hulle dít sien as ‘beste’: die boer-as-humanis, wat vir my ’n skaap gee, meel, kos, met ander woorde troosgawes in die plek van dinge soos eienaarskap, ’n ordentlike salaris, waardige lewensomstandighede – dit is vir my ’n bewys van hoe jy vrede maak met jou benadeling, jou dit toe-eien en die beste van die slegte saak maak. Dís vir my ’n verskriklike ding. En dit is vir my ’n bewys waarom jy nooit kan ophou bely nie, want mense is so verontmenslik, ontheem, verstrooi, kultureel tot niet gemaak.

“Ek wil ondersoek wat daardie soort onderdrukking aan die psige van ’n mens gedoen het ... Jy het saam met ’n ‘klimmeidjie’ op ’n werf grootgeword. Julle het saam vroetangs in die gras gesoek. Julle het saam malvablommetjies vir naels aangesit, maar jy het nooit besef sy het nie ’n naam nie. Maar dit was jul verhouding. Nou as volwasse bevoorregte mens vra ek myself af hoe ek my destyds as dié sensitiewe kind kon uitgee sonder om dít raak te sien?

“Daar’s vir my geen verskoning daarvoor nie; en al wat ek kan sê, is dis hoe dit was. Vir jou as kind was dit nie verkeerd nie. Daarmee probeer ek onder geen omstandighede die verlede vergoeilik nie.”

Morgan-Hollander wou by Helena weet of sy gesprekke met haar karakters voer. “Indrukke (ook sintuiglikes) en insigte praat met my. Sommige is met my sedert ek kan onthou. Dit krap my kop totdat ek dit aanteken, ek droom daarvan, dit pla my. Al manier waarop ek daarvan ‘verlig’ kan word, is deur dit te fiksionaliseer. Die indrukke kry eers lyf (karakter en storie) voor die rekenaar. Die titelverhaal in dié boek het byvoorbeeld begin by die gekraak van ’n vloerplank in my tant Mary se huis op Swellendam.

“Ek neem mense waar, gedurig, só opsigtelik dat my kinders my dikwels maan om ’nie so te kyk nie’. Ek is elke woord verskuldig aan die mense wat rondom my leef, wat my opgevoed het, wat steeds my lewe deel, wat daagliks die vonke verskaf waarvan ek afleef. Ek kan niks skep of voortbring daarsonder nie. Ek staan voortdurend verwonderd voor die lewe. Ek het nie antwoorde of raad nie; ek kan slegs die spanning wat uit ingewikkeldhede spruit, vanuit my (beperkte) gesigsveld probeer kommunikeer. Die mens se reaksie op sy omgewing, hoe dit in sy gemoedstoestand en gedrag wys, dit fassineer my, in alle soorte menslike groeperings, of dit in familieverband is of nie. Daar is mense en indrukke wat my bybly, dankie tog, maar ek sal die een se neus op ’n ander se gesig by nog ’n ander se maniërismes sit, en so ’n nuwe, verbeelde karakter skep.”

Abraham de Vries skryf in sy resensie (Die Burger, 22 Oktober 2007) as volg oor Op ’n plaas in Afrika: “Ewe merkwaardig as die inhoud is haar fyn komposisievermoë: die geloofwaardige bymekaarvertel van diskrepante, uiteenlopende gegewens en die fyn aandag aan detail om aan toestande ’n mensehart, ’n menslike gesig (Blake) te gee. Gunter se karakters is nie idee-poppe nie, hulle is warm menslike, verlate, woedende, soekende figure in wie se emosies die verskynsels en gees van ons tyd uitspeel.

“Ek noem slegs die meisie in ‘Tweespoor’ met die handtastelike musiekonderwyser en die ma wat altyd met die sleutels in die hand op pad is, ’n jeugkonflik waaruit dan haar vergeefse hunkering groei om die verlate plek in haar menslike verhoudings te vul. En dis tog ’n sonde om die humor van daardie versmade, weerbarstig eerlike vrou van die slotverhaal te mis, veral haar geselsery met die heksebroedsel van kerklike afgodery en gebed wat haar man en sy soetkoek-skelmpie se ‘belangrike werk’ vergoeilik!

“By die verhale ánderkant die plaas – die inklank van Dana Snyman is so bedoel! – was hier nie ruimte nie. Daar’s nog baie redes hoekom Helena Gunter se Op ’n plaas in Afrika so werklik uitstekend, én ’n draaipunt in die Afrikaanse kortverhaal is.”

Op LitNet skryf Andries Visagie dat Op ’n plaas in Afrika ’n werklik indrukwekkende kortverhaalbundel is. Die taalgebruik is “verfrissend suiwer en aanskoulik – moontlik omdat die plattelandse omgewing waarin die verhale gesitueer is, noodwendig vra vir stilistiese keuses uit die ouer en suiwerder woordeskat van Afrikaans. (...) Helena Gunter verkies klaarblyklik om langer verhale te skryf. Af en toe kry ’n mens die indruk dat sy soms te veel gegewens in een verhaal wil opneem en dat haar verhale selfs geslaagder sou gewees het indien sy die gegewens binne die breër opset van ’n roman kon uitwerk. Haar tydsame verteltrant en aandag vir detail skep beslis die indruk dat sy ook as romanskrywer sukses sal kan behaal.

“Op ’n plaas in Afrika is ’n pragdebuut wat lesers terugvoer na die verlede, maar ook uitdagende vrae oor die hede en die toekoms stel. Die ondersoekende leser sal aanklank vind by Helena Gunter se deurdringende ondersoek na die brandpunte in die eietydse Suid-Afrikaanse samelewing, spesifiek die ontstellende omvang van kindermolestering en die tergende grondkwessie.”

In Rapport (19 Oktober 2007) beskryf Rachelle Greeff hierdie bundel as een van die beste Afrikaanse kortprosa-debute in ’n geruime tyd. Die bundel is tegelyk toeganklik en genuanseerd. “En mens hoop Helena Gunter se uitgewer, Human & Rousseau, koester haar tot in die lengte van haar kreatiewe dae. Een swaeltjie maak nie ’n somer nie, maar dit wil lyk na ’n outentieke nuwe stem. (...) Gunter gee uitstekend gestalte aan haar motto (van Abraham H de Vries): ‘Laat heimwee by ons nie uitvee wat ander juis onthou nie.’ Voorwaar stories wat jy sal onthou.”

Neil Cochrane skryf in Tydskrif vir Letterkunde: "Gunter vlek die kompleksiteite en broosheid van die menslike kondisie tot op die been oop. In verhaal na verhaal ondermyn sy gevestigde kodes, oppervlakkigheid en pretensie. Sy toon aan die leser wat agter oënskynlike normaliteit lê – want niks is soos dit op die oog af lyk nie. Die karakters in haar verhale is voortdurend in konflik met hul eie demone – hetsy hierdie demone te make het met owerspel (‘Alleen ons beste’, ‘Die haarsny’ en ‘Op die spoor van die heilige maagd’), verlies (‘Herfsdae in April’), kindermolestering (‘Agter die groen deur’ en ‘Tweespoor’) of patologiese jaloesie (‘Langs die Breede’). (...) Hierdie leser is hoogs in sy skik met hierdie debuutwerk. Die verhale is intens, onthutsend en eerlik. Dit laat die leser ongemaklik in sy/haar leunstoel rondskuif, want die skryfster laat die leser nie vir ’n oomblik met rus nie – ’n konstante emosionele appèl word gemaak. ’n Uitmergelende, dog hoogs bevredigende leeservaring. Hierdie debuutwerk hou veel belofte in.”

In Desember 2008 sluit Helena se leeskeuse Chris Marnewick se Shepherds & butchers in, asook Thin blue (Jonny Steinberg), Chinchilla (Nanette van Rooyen) en Alles mooi weer (Karin Cronjé) (Die Burger, 24 Desember 2008). Haar gunsteling was moeilik om te kies totdat sy 30 nagte in Amsterdam van Etienne van Heerden opgetel het. “En nie kan neersit nie. Onsensitief, om nóú ’n seksbehepte vroulike karakter so ru-grappig te fiksionaliseer? Nee. Want tante Zan maak – heerlik grotesk – korte mette met al wat gewelddadige ‘knuppel’ is. Sy is soos ’n dawid-worteltjie vir ’n oorhoopte post-apartheid-dikderm. In ’n onlangse koerantartikel is die Afrikaner aangeraai om vir hom voorsate te ‘kies’. Dankie tog vir hierdie tante uit die Karoo; nou hoef ek nie Mantatisi te kies nie.”

Helena vertel op LitNet dat sy trots is daarop om op hierdie ouderdom “uit die kas” te kom met haar skrywery en te sê wat sy sê. “Ek vind die waarde wat aan jeugdigheid geheg word in Afrikaanse literêre kringe ietwat komieklik, indien nie benepe en kortsigtig nie. Soms kry ek die gevoel dat die post-50 stem nie tel nie, asof daar niks te leer is uit die leefwêreld van ’n generasie wat ongelooflike ryk sosiaal-maatskaplike en politieke wisseling in hierdie land deurleef het nie. Ek glo ’n jong, wit, Afrikaanse mens in hierdie land het ’n vennootskap in sy erfenis, en moet deeglik kennis neem van sy geskiedenis. Slegs deur die verlede te verstaan – werklik te ken en te begryp, die goed en sleg – gaan hy sy bagasie reg kan bestuur en ’n ingeligte keuse vir die toekoms kan maak. Die fiktiewe metafoor (’n goeie storie, waarin betekenisvolle lewensdrama fiksioneel opgestel word) is so na as moontlik aan die eerstehandse belewenis. (Mens leer meer uit die fiktiewe ‘verlewendiging’ van ’n geskiedenis as uit ’n geskiedenishandboek.)

“Wat die redenasie betref van ‘ons het nie die wette gemaak nie, so ons hoef nie te weet, of verantwoordelikheid te neem nie’ – in sy erfenis het ’n volgende generasie ’n vennootskap met ’n vorige, teen wil en dank. (Jy kan nie jou mediese graad op Stellenbosch gekry het, nou ’n dokter in Londen wees met ’n huis op die Teems, en nie ’n vennoot in bevoordeling gewees het nie. Of uit ’n wit huis in Bellville kom, en nou aan US studeer, en nie as gevolg van vorige bevoordeling is waar jy is nie, al is jy ná ’94 gebore.) Nog ’n oortuiging wat nie vir my waterhou nie, is dat werk wat die verlede ophaal, ’n ‘gevashou aan die verlede is, in plaas daarvan om vorentoe te gaan’. ’n Literêre bemoeienis met die verlede is nie ‘teruggryp’ of ‘vashou’ nie; dis ’n nodige konfrontasie wat oopmaak en skoonmaak, dit gee geleentheid vir her-oriëntasie, vir beter begrip vir die verlede en hede. Met die komplekse geskiedenis van hierdie land is dit onmoontlik om te kan voortdartel asof die gevolge van 358 jaar se kolonialistiese bestelle, gaan oplos in die ‘reënboognasie’ van 16 jaar. Om feëverhale oor die hede te skryf (in die naam van vooruitgang!), is ontkenning, dit ontduik verantwoordelikheid, en is disrespekvol.”

In 2011 verskyn Helena se volgende kortverhaalbundel, getiteld Met koffer en kaart. “Ek het vir die navorsing van Met koffer en kaart baie baat gevind by die werk van die Sloweense filosoof Slavoj Žižek, oor die sielkunde van Violence (2008),” skryf Gunter. Zižek het navorsing gedoen oor die uitbreek van geweld in Israel en Palestina. Hy redeneer dat subjektiewe geweld tot uiting kom in moord, aanslae en oorlog. Daar is volgens hom ook twee variasies van objektiewe geweld: simboliese geweld uitgedruk in taal en daarby aansluitende vorme en sistemiese geweld met katastrofiese gevolge vir politieke sisteme. (Ongepubliseerde resensie van Carina van der Walt by Helena Gunter gekry.)

Willie Burger het in sy resensie in Die Burger (30 Mei 2011) geskryf: "Gunter is ’n bedrewe verteller wat die verhale elkeen afsonderlik, sowel as die aansluitings by mekaar, slim uitgewerk het. Sy sluit nou aan by die konvensies van die Afrikaanse vertelkuns – nie by die uitdagender voorbeelde van die Afrikaanse kortverhaalkuns nie, maar by die konvensionele kortverhaal. En die swakte van so baie (veral ouer) Afrikaanse kortverhale, die voorliefde vir ’n patosvolle draai naby die einde, is ongelukkig ook opvallend in van hierdie verhale." En hy sluit af met: "Maar dié pogings slaag nie heeltemal nie. En die rede daarvoor is dat die karakters en die verteller nooit regtig oortuigend hul sekerhede ontneem word nie – byna soos ’n gesprek oor ongeloof by ’n Bybelstudiegroep waar almal byvoorbaat weet dat niemand hulle eie geloof gaan bevraagteken nie.

"Ten spyte van beskrywings van ontnugterende en droewige ervarings in ons land, konfrontasies met geweld en armoede, word dié verhale nooit werklike konfrontasies met ’n nuwe manier van dink óór die ervarings nie. Dit is asof alles bly steek in ’n klein realisme en die ongemak wat deur situasies gewek word (soos die dosent wat haar studente na die township neem vir navorsing, of in die hof gekonfronteer word met die moordenaars van haar seun) word nooit onthutsende konfrontasies wat lei tot ’n bevraagtekening van eie uitgangspunte en verstaan van die wêreld nie."

Hierop het Carina van der Walt in haar resensie, wat nie gepubliseer is nie, gereageer: "Gunter se verhale eis egter deurgronding, ’n deurgronding wat Willie Burger nie goed onder die knie gehad het nie. Hy het Gunter se kortverhale afgemaak as 'konvensioneel'. Hy lees nié die elke dag se onsigbare geweld daarin raak nie. Die blindheid van die resensent versterk die vrouekarakters se stiltes. Hy word mede-instandhouer. Wie oë het om te lees, laat hulle herlees."

In By van 19 Februarie 2011 vertel Helena meer oor Met koffer en kaart aan Willemien Brümmer: "In hierdie bundel het die hoofkarakters die plaas verlaat en intussen stad toe getrek. Voorop is steeds die geweld waarmee Afrika wit indringing vergeld en die gevolge van ’n traumatiese verlede. Dié keer is die plaas egter ’n sluimerende aanwesigheid.

"Die hoofkarakters se reise terug na die landelike en na hul Europese verlede is ’n soort ontvlugting na ’n skynbaar onskuldige jeug; na ’n vals geborgenheid wat verby is. Die geheen-en-weer is ’n simptoom van ’n gespartel, aan ’n behoefte om oor te wil begin."

“Om oor te begin is ’n behoefte onder baie van my generasie wat wel bewus raak van die skade," verduidelik Helena aan Brümmer. "Jy wil terugloop op jou spore, en jy wil kyk waar kom dit vandaan. Jy wil ook weer gaan kyk na die Europese leefwyse, want dit gaan deel van jou bly; jy is wit. Ek het byvoorbeeld geen begeerte om myself ’n Afrikaan te noem nie, want ek weet nie of ek welkom is nie. Ek beskou myself as ’n nageslag van mense wat as gaste hiernatoe gekom het – en daardie gaste het hulle wangedra.”

Vir Brümmer kan jy reeds met die lees van die eerste verhaal van die bundel ’n idee kry hoe die res van die bundel gelees moet. Die kunskritikus Lydia staan langs die beeldhouwerk van Christa getiteld "Ons vir jou", waarmee sy die trauma van ’n aborsie toe sy jonk was, probeer verwerk.

“Deur die heropstelling van herinneringsvoorwerpe word die genealogie van ’n wond ontgin," verduidelik dié kunskritikus. En later: "Uiteindelik word ’n monument gebou, iets wat die trauma opneem en absorbeer, en die vrywaring daarvan impliseer, en sluiting, ook vir die kyker.”

Op baie vlakke is Helena se Met koffer en kaart vir Brümmer ook ’n monument "wat in die teken wil staan van aanvaarding en vergifnis".

"Daardie filosofie van Lydia is vir my (Helena) die sleutel om vir jou te sê hoe jy skade kan benader, wat jy daarmee kan doen om dit op te stel as monument. Die kunstenaars Penny Siopis, Judith Mason en Willie Bester se beeldende kunswerke het ’n groot rol gespeel in dié opsig dat hul werk my oortuig het dat die konfrontasie met en optekening van trauma die kyker of leser terselfdertyd vrywaar. Geskiedenis moenie vermy of ontken word nie; dit moet erken en bely word.”

Helena het ’n swart notaboekie waarin sy dinge wat sy wil of moet onthou, aanteken. Daaruit lees sy vir Willemien Brümmer: “Hierso – die kunskenner Jennifer Law het gesê oor Penny Siopis se Sympathetic Magic-uitstalling: ‘Wit Suid-Afrikaners beleef ’n herkomspunt in Afrika as ’n wond wat alles wat volg, versmoor.'

“En dan het Freud gesê suksesvolle rou word materieel in die gedenkwaardige objek, die monument wat die voorval opneem, geabsorbeer. Dit kan die enkeling vrywaar en hom laat aanbeweeg.

“So as jy soos Koos Prinsloo die lelike ding in ’n ‘mooi’ storie opneem, en jy lees dit, dink jy miskien dit traumatiseer jou op daardie oomblik, want dis hoe die meeste mense my stories ervaar, maar eintlik kan jy sê: Dit wás so. Jy’t die erkenning in ’n storie, en jy kan dink: Sjoe, ons moenie dit weer doen nie. Só bied ’n verhaal tog verligting. Tot vandag toe is dit mense wat nie werklik bewus is van die wond wat ons gemeenskappe en ons land opgedoen het nie wat vir jou sê ons moet nou vorentoe gaan, ons moet die verlede begrawe. My standpunt is jy kan nie die wond van die verlede begrawe as jy nie kennis van hom het sodat jy hom kan verstaan nie. As jy dit nie konfronteer nie, dan, soos Freud gesê het, ly jy eintlik aan patologiese rou.”

Met die bekendstelling van Met koffer en kaart het Amanda Gouws, ’n dosent in politieke wetenskap aan die Universiteit Stellenbosch, met Helena oor die boek gesels. Die titel van Helena se boek is ’n verwysing na Joernaal van Jorik van DJ Opperman, waarin die kolonis Jorik met sy koffer en kaart in Afrika aankom.

“Op ’n ironiese wyse praat ek terug met Jorik,” het Helena aan Amanda Gouws gesê. Sy wil vir Jorik met haar verhale sê dat ons egter nou in die nuwe bestel ’n "nuwe koffer en kaart moet kry en ons weg in Afrika soek".

Die koffer kan ook heenwys na die "bagasie van die geskiedenis" wat Suid-Afrikaners met hulle saamdra. “Ek glo dat hoe meer jy jou met die geskiedenis bemoei, hoe makliker verstaan jy die hede,” het Helena gesê. Volgens Gouws kry Gunter dit in haar verhale reg om die verlede op ’n konkrete manier in die hede in te bring.

Gouws was aanvanklik verbaas dat Helena vir haar gevra het om in gesprek met haar te gaan oor die boek, aangesien sy nie ’n letterkundige is nie, maar nadat sy Met koffer en kaart gelees het, het sy ingesien hoe die persoonlike in Helena se verhale verpolitiseer word. Só skryf Gunter byvoorbeeld in die eerste verhaal in die bundel oor ’n vrou wat ’n aborsie ondergaan. Wanneer die “pa” vanaf die Grensoorlog terugkeer, is hy so vasgevang in sy eie verlies dat hy nie haar intense persoonlike verlies raaksien nie.

Vir Gouws sal veral mense wat in hulle 50's is en gedurende apartheid grootgeword het, aanklank vind by Helena se verhale. Dit is hierdie generasie wat probeer om die verlede te probeer uitpluis en sin te maak daarvan en van die oorgang na demokrasie. Hulle probeer ook om hulle staanplek in die "nuwe" Suid-Afrika te vind.

Daar is tien verhale in die bundel, en in die laaste vier is die hoofkarakter Mara, wat van dié generasie kom, sê Gouws. “Mara is so ’n bietjie rassisties en wil dit nie erken nie. Sy hanteer nie die nuwe Suid-Afrika so goed nie.” Haar "koffer en kaart", soos ook die res van haar generasie s’n, is dat hulle in ’n Eerstewêreldse en Westerse land grootgeword het en nog steeds is. “Na 1994 moes hulle besef dat hulle eintlik in ’n ontwikkelende land woon en dat hulle voorouers hulle in hierdie land wangedra het.”

Volgens Gouws spreek Gunter “tot die kollektiewe psige van die Afrikaner” en hoewel dit heel dikwels uit ’n manlike oogpunt gedoen is, bied Helena die vrou se belangrike perspektief en stem op hierdie kwessie.

Ook in die tweede afdeling van Met koffer en kaart is daar een sentrale hoofkarakter, naamlik Hanna. In hierdie afdeling, "Triptiek, ink op papier" wissel die verteller van die eerste persoon na die derde persoon. En hier, skryf Madri Victor op LitNet, kom Helena se bekwaamheid sterk na vore. Die drie verhale van hierdie middelste deel vorm saam ’n eenheid. Só ook die verhale in die derde afdeling wat rondom Mara draai. Vir Victor is "Mara se mooi storie" een van die treffendste verhale in die bundel.

Helena Gunter is vir Victor ’n meester van die kortverhaal. "Sy skryf nie 'mooi kontreistorietjies' nie, sy skram nie weg van die waarheid nie. Sonder om verontskuldigend te wees, sê sy: kyk hoe lyk dit nou, en dís waar dit vandaan kom. En sy doen dit knap, met humor, groot begrip en deernis. Met koffer en kaart is inderdaad ’n monument vir skade waarin die verlede en hede opgeneem word. Dit is ’n werk wat die leser uitdaag, maar uiteindelik ook ’n roete na aanvaarding en vergifnis suggereer."

In Rapport van 19 Maart 2011 skryf Marius Crous in sy resensie dat, na die probleme van skuldbesef en wit identiteit, een van die kwessies wat vir hom soos ’n draad deur Helena Gunter se werk loop, dié van die uitbeelding van manlikheid is. Dit kom trouens al voor in Op ’n plaas in Afrika, waar sy vrae vra oor die tradisionele beskouings van manlikheid, en in Met koffer en kaart gaan sy voort hiermee.

"Die mans word uitgebeeld as kwesbaar, emosioneel verwond en uitgelewer aan omstandighede waaroor hulle nie beheer het nie. Daar is die Willem-karakter, die eggenoot van die verteller; of die pa van die ongehude moeder se kind; die Pa-karakter en die mansfigure wat saam huil ná die dood van die jong branderplankryer.

"Laasgenoemde verhaal, 'Met afstandbeheer, 2010' is een van die roerendste verhale in die bundel met sy teenmekaarstel van die twee moederfigure. Skreiend is ook die besef waartoe Hanna moet kom dat haar seun 'langes gerook het, [en] buttons gekoop het'.

"Dit is weer tekenend van die gesplete aard van die wit mens se bestaan in Afrika – ’n problematiek wat Gunter op besonder boeiende wyse in haar tweede bundel probeer deurgrond."

In Volksblad (23 Maart 2011) sluit Stoffel Cilliers sy resensie so af: "Al is die styl toeganklik, lees die bundel liefs stadig en let op hoe fyn beplan die sinsbou is, hoe raak die woordkeuse, hoeveel beelding pleks van vertelling aangewend word. Ironie, humor en onderbeklemtoning word vaardig ingespan. Dit spreek vanself dat die skrywer as fyn waarnemer klein besonderhede betekenisvol binne konteks weergee.

"Dit is die soort aktuele boek wat die onderskeidende leser sonder veel oorreding ’n tweede keer sal lees, wetende dat ’n weer-lees méér pitkos, méér wetenswaardighede en méér literêre lekkerkry sal oplewer."

Willemien Brümmer (By, 19 Februarie 2011) merk op dat daar in baie van Helena se verhale gewys word op die "gapende wonde in die bruin gemeenskap". Helena was lugtig oor wat daar van hierdie tonele gedink gaan word, veral dat mense sal sê dat sy bruin mense as "sleg, dronk en lui" sou teken. Maar, sê sy aan Brümmer, “Wat ek eintlik probeer doen het, is om agtergeblewe mense as slagoffer op te stel, en ek wil spesifiek wat kolonialisme en apartheid gedoen het, uitbeeld. Ek wil die kloof uitlig wat tussen verskillende mense ontstaan het. Die stelsels is nou weg, maar die verskille tussen mense is nie weg nie, en dit is ’n verskriklike problematiek vir my.

“As daar dan ’n rassistiese onderrokkie by my werk uithang, dan vat ek die skuld en ek sê: Goed, ek is hierdie wit vrou van in die vyftig; as ek iewers rassisties was, baie jammer. Maar kom ons kry net hierdie ding oop, sodat ons kan praat oor die verskille tussen mense; hóékom daar verskille is; die skades aan mense.

“Ek glo in die ethics of silence; dat jy jou plek moet ken, dat jy moet stil wees, en jy kan nie beledigend of arrogant wees nie. Jy kan nie sê ’n mens is sleg, hy’s vuil, hy wil nie werk nie. Daar is ’n rede hoekom mense optree soos hulle optree; hoekom daar bendes en plaasmoorde is. Dis my kode dat ek ’n geskiedkundige verband moet lê in my fiksie, anders is dit nie vir my eties korrek nie.”

Sy dink dit is ook nie haar “plek” om die huidige bestel te kritiseer nie. “Ek glo in die ethics of silence wat die hede betref, soos van die Duitse skrywers ná die holocaust. Ek weet ’n mens kan nie apartheid met die holocaust vergelyk nie, maar die ooreenkomste wat daar wel is, maak dat ek nie kan kritiek lewer op wat nou korrup of verkeerd is as ek help skep het aan daardie kwaad nie."

Helena se volgende bundel, Tweespoor, verskyn in 2018 by Protea Boekhuis in Pretoria. Sy vertel aan AJ Gunter (Volksblad, 26 Junie 2018) dat Tweespoor al by die drukkers was toe sy Fransina, een van die karakters in haar boek, in Christi van der Westhuizen se Sitting pretty herken het.

"Fransina het beslis die kenmerke wat Van der Westhuizen met haar navorsing skets. Ons generasie is so trots op ons white liberal-skap, bely gereeld dat ons nie rassisties is nie, maar dit wat soms in onbedagte oomblikke uitpeul ...

"Die plaas-opset en die verlede is die verwysingsraamwerk wat ek gebruik wanneer ek skryf. Ek skryf nie oor die romantiese konnotasie wat ’n mens aan die plaas het nie. Hoewel dit ook bestaan, is dit nie wat ek belig nie."

Tweespoor het twee afdelings. In die eerste een word daar gefokus op Tilla, ’n Afrikaanse meisie uit ’n geslote gemeenskap op die platteland. Sy woon saam met haar gesin op ’n plaas, maar die gemeenskap noem hulle "inkommers". Sy word gekonfronteer met die attensies van ’n skoolmaat se pa, haar ma wat met niks tevrede is nie en spanning tussen haar ouers.

Fransina maak in die tweede afdeling haar opwagting. Fransina is wit en middeljarig wat glo sy is uitgelewer en besluit om te vertrek.

"Ek weet dat ek nie polities korrek skryf nie, dat daar lesers kan wees wat my werk as polariserend kan lees. Ek glo egter rassisme is ’n werklikheid en ’n groter probleem as wat ons wil erken," vertel sy aan AJ Opperman. "Daarom glo ek ook ’n fiktiewe bekentenis oor die rasseproblematiek van Suid-Afrika kan die kwessie uitlig. Dalk maak dit ’n wond oop wat gedurig met pleisters toegeplak word. Dalk hou Fransina ’n spieël op wat die leser sal konfronteer en lewer dit ’n klein bydrae sodat ons mettertyd minder ontploffings met rassistiese ondertone sal hê."

In By van 11 Augustus 2018 gesels Helena met Willemien Brümmer en antwoord sy op die vraag of "ons as wittes ons plek moet ken en ons durf kritiseer of moet ons ’n etiek van stilte handhaaf?"

"Dis ’n groot vraag. Die hele kwessie van verwonding en rassisme is moeilik. As jy aangeval word, het jy dan ook nie rede om vergeldend en woedend te wees nie? Maar dan gooi die geskiedenis my altyd terug na waar dit vandaan kom.

"Ek dink nou aan Max du Preez wat geskryf het dat swart mense nie werklik rassisties kan wees nie. Ek stem nie heeltemal saam nie, maar ek verstaan wat hy sê. Maar wanneer jy ’n slagoffer van geweld word, vra jy jouself af of jy nog steeds moet stilbly. Jy moet eintlik nog stilbly, want dit is hoe die geskiedenis hom uitspeel. Jy moet jou pyn en die verskriklikheid wat met jou gebeur het amper verstaan as verdienste – al is dit hóé verskriklik."

Op die omslag van Tweespoor is ’n afdruk van Paul Klee se "Angelus Novus", die engel van die geskiedenis. ’n Stuk bruinpapier wat lyk asof dit hom moes bedek, is gedeeltelik afgeskeur. In Rapport van 5 Augustus 2018 skryf Anna Kemp dat Walter Benjamin, Duitse filosoof van die 20ste eeu, in sy negende stelling oor die "filosofie van die geskiedenis" skryf dat hierdie engel terugkyk op die wrakstukke van die geskiedenis van die wêreld, en dat hy, anders as ons mense hier op aarde, nie ’n ketting van gebeure sien nie, maar ’n enkele groot katastrofe.

"Die omslag, tesame met die motto van Dan Sleigh ('Praat met die verlede, dáár sal jy leer'), bied die leser ’n stewige vastrapplek om mee te begin. Die geskiedenis wat hier ter sprake is, is die Suid-Afrikaanse geskiedenis, die hede en die verlede, die twee spore van die titel.

Die tweede deel van die bundel vertel die storie van Fransina in vier verhale en hierdie verhale kan, volgens Kemp, elkeen as ’n model vir die kortverhaalgenre dien. "Die leser word teruggevoer na die milieu van die plaas en die platteland, maar van nostalgie en gemoedelike lokale realisme is daar geen sprake nie. Daarvoor is die snykante te skerp, die ironie te skreiend, die humor te wrang. Die klein wrakstukke van die geskiedenis begin reeds ophoop.

"In hierdie vier verhale, elk met ’n subtiel gekose titel, bewys Gunter herhaaldelik haar vermoë om met enkele hale – van kwas én ’n mes – komplekse karakters en fyn genuanseerde strukture te skets en bloot te lê. Deur dialoog en beskrywing (van karakters en die natuur met géén woord te veel nie) en trefsekere tempo-wisseling skep sy ’n wêreld van klein vreugdes en smarte. (...)

"Gunter slaag daarin om by die leser ’n soortgelyke ontroering te ontlok oor Tilla, die gevoelige en skerpsinnige kind, die 'sport', die 'karpatse klein dogtertjie' (p 13), en alles wat sy sien en beleef. Aan die einde van elk van hierdie verhale staan die ouer Tilla, die een wat op reis gegaan het, wat die spoor van haar geskiedenis gevolg het en terugkyk – soos die engel van die geskiedenis – na die vreugdes en verliese van haar kinderjare. (...)

"Soos oom Flip Kistoor (in "Man met tamaties") se vrugte net met sý handewerk, in hierdie stuk aarde, met hierdie wolke en water en son, en dalk ’n influistering van ’n god, so volmaak kon groei, só kry die leser die gevoel dat die verhale in hierdie bundel uniek is aan die uiters bedrewe (op elke vlak) skrywer, haar geskiedenis en haar híér en nóú.

"Of, op die gevaar af om te veel vergelykings te tref: Elke verhaal skitter op sigself, maar sáám vorm hulle ’n rigtinggewende sterrebeeld in ’n heelal waar die engel van die geskiedenis maar een groot katastrofe sien."

Vir Frederick Botha (Netwerk24, 23 Julie 2018) is die verhaal van Fransina, "Angelus Novus Africanus" die hoogtepunt van "hierdie knap en deurdagte bundel". Hy sluit af: "Gunter daag die leser met  Tweespoor uit om saam met haar naby die waters van die geheue te beweeg en herinneringe wakker te roer. Die rimpels van die verlede kring dalk net uit tot ’n beter verstaan van die hede."

Riette Rust (op LitNet) beskryf Tweespoor as toeganklik, maar iets wat ook die leser uitdaag. "Die karakters kom in hul volle glorie – voorkoms, ontnugtering, foute en al – voor jou te staan. Die hantering van die milieu begogel die sintuie: jy sien, ruik, beleef en voel saam met die karakters. (...) Gunter se skryfstyl is gestroop en sy wend die taal vernuftig en beeldryk aan.

"Tweespoor sluit aan by die skrywer se vorige twee bundels. Gunter se bedrieglike fluistering aan die een kant, en haar harde en duidelike stem aan die ander kant, verdien beslis ’n plek binne die literêre wêreld, Hier, en waarskynlik ook internasionaal."

Publikasies

Artikels oor Helena Gunter beskikbaar op die internet

• Brümmer, Willemien: Seer het nie ’n tydsbeperking, sê Gunter
• De Vries, Willem: “Hoe dikwels is dié storie nie vertel nie”
• Helena Gunter
• Helena Gunter
• Senekal, Gerdus: Nuwe Stories 2013-onderhoud: Helena Gunter
• Morgan-Hollander, Haydee: Oor woorde, woordgevoelighede en woordkunswerke: Haydee Morgan-Hollander in gesprek met Helena Gunter
• Opperman, AJ: Gunter pak "white liberals" in derde bundel
• Van der Merwe, Kirby: Hoe kan jy sê jy moet ophou bely?
• Bruwer, Naomi: Video: Tweespoor deur Helena Gunter word bekendgestel

Artikels deur Helena Gunter beskikbaar op die internet

• (Kaapse) huis, (Portugese) paleis
• Langs die Breede [kortverhaal]
• Letterliewende Bonnievalers bied heenkome vir skrywers
• Vir ’n kool vuur

Die opsteller vra om verskoning dat van die skakels nie tans kan oopmaak nie, maar Media24 se koerantargief is op die oomblik nie toeganklik nie.

Bron:

• Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum

• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

The post Helena Gunter (1954–) appeared first on LitNet.

Sêgoed van Elsa Joubert “Die verste reis wat ’n mens kan onderneem, is van mens tot mens, deur die hart.” (Die Burger, 8 Desember 2001) “Dis ’n bedryf om te skryf. Ek kry nie bevliegings nie.” (Saffier, Augustus 1993) Oor Poppie: “Maar dit was nooit my bedoeling om polemies te wees nie. Ek het ’n verhaal gehad om te vertel en dit wou ek so eerlik en boeiend as moontlik oordra.” (Bron onbekend, Maart 1990) “Ek het grootgeword in ’n huis waar boeke baie belangrik was. As ons inpak om met vakansie te gaan, dan is die eerste ding wat ingaan ’n leeslamp vir elkeen. (...) As dit die slag vakansie is en ons is verveeld, dan het my ma vir my en my broer elkeen ’n oefeningboek gekoop en gesê: 'Skryf nou elkeen ’n storie en kyk watter een is die beste.'” (De Kat, November 1988) “Sonder Afrikaans is ek stom. ’n Taal word bedreig as hy nie meer die vanselfsprekende huis is waarin jy woon nie. So vanselfsprekend soos asemhaal.” (Die Burger, 10 Mei 2001) “Die geskiedenis bied ’n metafoor vir vandag sonder weerga. Jy krap nie in die verlede om sin van die verlede te maak nie. Jy probeer om, deur ’n betrokke gebeurtenis of persoonlikheid uit die verlede te verken, sin te maak van vandag. Dis al rede waarom jy skrywe. Dit, in elk geval, glo ek. Om sin te maak van jou vandag.” (Transvaler, 22 Mei 1989) “Skryf is vir my soos ’n manier van lewe – vandat ek ’n kind was, het ek dagboek gehou en my ondervindings neergeskryf. Jy wil jou ervaring in woorde skryf. Dis vir my lekker om met woorde te werk. Woordeboeke is vir my leesstof. Toe ek my eerste betrekking as vroueredakteur kry by die destydse Die Huisgenoot (weliswaar ’n gans ander een as die huidige) het ek gedog: hier doen ek wat ek die graagste in die wêreld wil doen, en dan word ek boonop daarvoor betaal. Wat meer kon ’n mens vra?” (Insig, Oktober 2002) “Ons hele lewe is ’n reis op aarde. ’n Mens reis en jy vind dinge uit oor jouself, maar dit is nie die reis wat op jou kaart staan nie. Jy sien, wat vir my so interessant is, is as jy jouself verplant in ’n ander omgewing, hoe anders jy dinge sien. (...) Dit is waarom reis vir my so ’n vormgewende ervaring was. Maar dan moet ’n mens liefs alleen reis – dat dinge vir jou, op sekere tye, swaar word. Dan is jy meer op jouself aangewys en jy ervaar baie helderder. (...) Ek het altyd gevind dat as ek reis, daar iets is wat spark. En in fiksie – al my romans: Die verste reis, Die reise van Isobelle, Die swerfjare van Poppie Nongena – is baie keer, nee, ís deur ’n reis gevonk. Ek is lief om reisverhale te skryf. Dit verruim ’n mens se leeswêreld: die oplees oor ’n plek, naspoor van inligting. Maar nie te veel vóór die reis dat jou gedagtes reeds in ’n gang is nie.” (Insig, Oktober 2002) “Om ’n kortverhaal suksesvol tot ’n toneelstuk te verwerk kan moeilik wees, omdat ’n verhaal gewoonlik uit enkele oomblikke bestaan wat uiteindelik tot ’n innerlike waarheid lei.” “Dit alles kon ek net in Afrikaans doen omdat Afrikaans met my wese verweef is. Gedagtes staan in my op in Afrikaans. Afrikaans is my avontuur en my vennoot. Sonder Afrikaans is ek stom.” (Die Burger, 10 Mei 2001) “Van jongs af was die geskrewe woord in my iets kosbaars. Al was dit net om ’n oomblik daarmee vas te vang – ’n klein wig teen die vervlietendheid in te slaan. Woorde het vir my ’n magiese kwaliteit – gedurig aan die verander, met nuwe skakerings van gevoel of betekenis wat bykom, intellektueel altoos aan die vibreer.” (Die Burger, 10 Mei 2001) “Om met woorde te werk is ’n ryk avontuur. Gedurig gaan nuwe vergesigte vir jou oop, nuwe verbintenisse met ander woorde laat newels voor jou wegskuif. Af en toe word aan jou gegun om vorm te gee aan iets wat tot daardie oomblik vir jou onbekend was, of nie bestaan het nie. En dan kom daar ’n verdere toegif – wanneer jy oor iets geskryf het, word dit op ’n vreemde manier jou eie. So het daar, toe ek oor my ervarings in Afrika begin skryf het, ’n nuwe verbintenis ontstaan met die vasteland waar ons woon. ’n Nuwe verbintenis met sy mense het gekom toe ek met die vrou op wie se lewe Poppie Nongena gegrond is, begin praat het en haar lewe in woorde probeer ontrafel en vaslê het.” (Die Burger, 10 Mei 2001) “So het die geskrewe woord my ook gehelp om in ’n nuwe verbintenis te kom met myself, en met my mense en my geskiedenis en ’n nuwe begrip daarvoor te kry, deur die skryf van Die Reise van Isobelle.” (Die Burger, 10 Mei 2001) “Die Nuwe Suid-Afrika is eintlik ’n baie gemaklike land. Daar is ’n groot deksel afgehaal tot voordeel van ons musiek, kuns en drama. Hierdie nuwe bedeling bring egter sy eie sorge. Dit maak my hartseer dat Afrikaans oral afgeskaal word, maar ons probleme is nie uniek nie. In die Europese Unie is lidlande ook bekommerd oor soortgelyke uitdagings.” “Ek het die skryf van ’n outobiografie ’n baie heilsame ervaring gevind. Na jare verbygegaan het, kyk jy terug op jou lewe en kry ’n klein tikkie insig oor hoekom jy destyds sus of so gemaak het. Jy sien stadig ’n patroon na vore kom; jy sien ten dele hoe die vóórkant van die tapisserie van jou lewe lyk, waar jy in die verlede slegs die onafgewerkte agterkant, die stukkies wol wat afgeknip is, raakgesien het. Dit word ’n ontdekkingsreis na jouself. Dit het ’n skoonmaakeffek op jou gemoed. Jy leer jouself vergewe; jy dink: dit was tog beter so.” (Beeld, 10 Maart 2012) Oor reis: “Een van die hartseer dinge is dat reis vir baie mense beteken reisgroepe. En reis in groepe is nie reis nie hoor, dít is toeristies. Wat ek onder reis verstaan, is een lewe stopsit; jou wortels uittrek en dan toegerus met wat jy in jou het – dis ál wat jy het: wat in jou kop en in jou gemoed is ... en dán gaan jy op vreemde paaie. Álleen. Dis ’n swaar ding. Dis ’n moeilike ding." (Die Burger, 21 November 2009) Oor Afrikaans: “’n Gedagte of gevoel of situasie kom net in my tot stand deur Afrikaans. Ek kan nie in Engels kreatief dink nie. As ek nou iets moet sê van ’n boom en blare, is dit vir my ’n ander begrip as om te praat van ‘tree and leaves’. ‘Leaves’ is vir my heeltemal iets anders. Totaal iets anders. Dit is net … ánders; as ek dit gebruik, klink dit vals. Dit is vir my ’n herhaling van wat ek al alles in Engelse digters gelees het. Maar Afrikaans inkluseer, is dit die woord, eie gevoel in Afrikaans.” (Rooi Rose, Oktober 2002) “Een rede waarom ek skryf, is om dinge vir myself te probeer interpreteer, om te besin daaroor, om dinge vas te lê. Die stroom van die lewe gaan so sterk en so vinnig verby. Deur woorde probeer ek ’n klein stroompie afkeer, ’n walletjie gooi, om te kyk hoe lyk dit as die water tot ruste kom.”

Gebore en getoë

Elsabé Antoinette Murray Joubert word op 19 Oktober 1922 in die Paarl in die Wes-Kaap gebore. Haar ma en pa stam albei van die Franse Hugenote af. Haar pa, WA Joubert, was hoof van die Onderwyskollege in die Paarl. Elsa gaan skool – vanaf sub A tot matriek – aan die Hoër Meisieskool La Rochelle in die Paarl. Sy behaal haar matriek in 1939.

In standerd drie gee Elsa haar eerste koerant uit en skryf sy gedigte in die “wonderlike Taal”. En so word die eerste saadjie geplant vir haar latere joernalistieke loopbaan. Net na die herdenking van die Groot Trek skryf sy ’n stukkie vir Die Burger oor “My grootste oomblik in die Ossewatrek” en slaan sy die tweede prys los.

Verdere studies en werk

In 1942 vertrek Elsa na die Universiteit van Stellenbosch, waar sy haar BA-graad in 1942 behaal. In 1943 verwerf sy ook haar Sekondêre Onderwysdiploma aan die US. Sy gaan gee vir ’n jaar onderwys aan die Hoër Meisieskool Cradock in die Oos-Kaap voordat sy na die Universiteit van Kaapstad gaan vir haar Meestersgraad, wat sy in 1945 verwerf. Hier ontmoet sy Klaas Steytler, haar toekomstige man. Vanaf 1946 tot 1948 is sy vroueredakteur van Die Huisgenoot.

Maar die reisgogga pak vir Elsa en in 1948 reis sy vrou-alleen deur Afrika tot by die Nyl – iets wat in daardie dae amper ongehoord was. In 1957 word haar eerste reisverhaal, Water en woestyn, gepubliseer wat vertel van haar reis in Uganda en Egipte. Hieroor vertel sy aan Amanda Botha (Op OuLitNet): “Ek het baie hard daaraan gewerk. Daardie boekie wat verskyn het, was seker ’n derde van wat dit was. Ek was so begeesterd oor die vroeë geskiedenis van die hele Afrika en met die ontdekkingsreisigers. Ek het baie tyd in die African Biblioteek in Johannesburg deurgebring om op te lees. Die mense wat daar gewerk het, het alles geken en my baie gehelp. Ek het baie aangename ure daar deurgebring. Toe probeer ek dit alles in die boek sit, en die uitgewers was geïnteresseerd in my indrukke en my beskrywings … en ek moes van al daardie geskiedkundige agtergrond ontslae raak. Die Nasionale Boekhandel, [George] Minnaar was destyds daar, het nie kans gesien om dit uit te gee nie. Hulle het gesê dit is te swaarwigtig, te swaartrillend … en hulle het dit teruggestuur. ’n Joernalis wat geweet het dat ek die boek geskryf het, het gevra of hy die manuskrip kon sien. Hy stel toe voor dat dit ’n baie meer hanteerbare boek sal wees en ’n baie groter mark gaan hê as ek al die geskiedkundige agtergrondsinligting uitsny. Ek willig toe in. Ek was lus dat die boek nou gepubliseer word. Dit verskyn toe by Dagbreekpers in Johannesburg. Vir daardie tyd was dit toe heeltemal ’n treffer gewees, baie voorgeskryf in die Engelse skole. Die Engelse onderwysers het gesê hulle is so bly om iets in Afrikaans te hê wat nie die boere, droogte of ’n geworstel met die kwaad/goedheid is of die verhouding van die pa/seun behandel nie.”

Die boek verskyn in ’n bepaalde politieke klimaat, apartheid was geformuleer, dis kort voor Sharpeville en ander woelinge, en dit het toe al vir Elsa binne ’n Afrikaner-gemeenskap geëtiketteer.

In 1949 reis sy en Klaas met rugsakke deur Europa en bly Elsa vir amper twee jaar daar terwyl sy vir die Verenigde Volke in Genève en die Suid-Afrikaanse Ambassade in Lissabon werk. Gedurende hierdie tyd voer sy ’n onderhoud met die burgemeesteres van die verwoeste Berlyn en saai die BBC dit uit. Hiermee verdien sy ’n stewige £25.

In 1950 trou sy met Klaas Steytler en vestig die twee hulle in Johannesburg, waar hulle vir vyftien jaar woon en Elsa self vir sewe jaar verbonde is aan die redaksie van Die Transvaler. Daarna trek hulle saam met hulle drie kinders (Elsabé, Henriëtte en Nicolaas) Kaapstad toe, waar sy vandag nog woon. Klaas is in 1998 oorlede.

Elsa skryf aanvanklik reisverhale soos Water en woestyn (wat ook in Braille oorgesit is), Die verste reis (1959) oor Wes-Europa, en Suid van die wind (1962) oor Madagaskar. Sy reis baie graag en wil dit wat vir haar treffend was, met ander deel. In 1964 volg Die staf van Monomotapa oor Mosambiek en in 1968 Swerwer in die herfsland oor hulle toer na Oos-Europa. In 2002 bel oudpresident Nelson Mandela vir Elsa met verjaardagwense en vertel haar dat Die staf van Monomotapa vir hom ’n baken was, want dit was die eerste keer dat hy kennis neem van ’n Afrikaner “wat die moontlikheid in die oë staar van ’n gedeelde swart-wit regering in Suid-Afrika”.

In 1974 verskyn Die nuwe Afrikaan waarin sy die gebied Angola dek, en wat vir haar ’n logiese voltooiing is van ’n reeks reise wat sy as jong meisie reeds in Afrika onderneem het. Sy win haar inligting vir hierdie boek in tydens ’n besoek van vyf weke aan Angola, wat sy per vliegtuig, motor, Jeep en trein deurkruis en waar sy op haar eie versoek met mense op alle vlakke skakel. Elsa se laaste reisverhaal is Die gordel van smarag (1997), wat sy skryf nadat sy en haar man op die spore van die digter C Louis Leipoldt na Sumatra en Djakarta in Indonesië is. Elsa erken in ’n radiopraatjie dat sy in haar jong dae “nogal verlief op Leipoldt was”.

Elsa se eerste roman, Ons wag op die kaptein, word in 1963 gepubliseer en is in Angola gesitueer. Die roman ontstaan nadat sy gedurende 1961 ’n beriggie in Die Transvaler lees van twaalf mense wat op ’n plaas in Angola deur ’n bende vermoor is en hoe die "verhoor" van hierdie mense drie keer uitgestel is terwyl die bende "gewag het op die kaptein" wat oor die rivier sou kom. Die insident gryp vir Elsa geweldig aan en die raamwerk van die verhaal neem rondom hierdie berig gestalte aan.

Die uiteinde van hierdie gebeure verneem ons nie in die roman nie; dit word oorgelaat aan die leser se verbeelding, gelei deur afskuwelike tonele wat die einde voorafgaan en die moontlikhede wat daaruit ontstaan.

In 1963 het Sarie Marais daaroor berig: “’n Merkwaardige verhaal oor die probleme van ons tyd. Maar dit sou veel meer word.

"In daardie slotparagraaf wat so ontwykend oor die karakters se uiteindelike lot is, het Joubert die essensie van ons vasteland se problematiek vasgevang, so roerend, so meesterlik en onderbeklemtoon dat dit vandag nog net so swaar dra aan betekenis: 'Die oë van die wagtendes word verblind deur die stof, sodat swart en wit, vasklouend aan die hek wat tussen hulle is, nie meer weet: hierdie hand is swart en hierdie een is wit nie'.”

Met hierdie roman ontvang Elsa ook haar eerste literêre prys, die Eugène Marais-prys in 1964 saam met Dolf van Niekerk. Die roman is in 1982 in Engels deur haar man vertaal onder die titel To die at sunset. Ons wag op die kaptein is later ook in ’n toneelstuk verwerk.

Afrika is dié een groot inspirasie in Elsa se werke – nie net vir haar reisverhale nie, maar ook vir haar romans. Haar romans weerspieël die konfliksituasies in die geskiedenis van die kontinent. Na Ons wag op die kaptein verskyn Die Wahlerbrug (1969) en Bonga (1971). Vir Bonga ontvang sy die CNA-prys vir 1972 saam met PG du Plessis. Tydens Elsa se aanvaardingstoespraak by die ontvangs van die CNA-prys in 1979 pleit sy dat die Minister van Binnelandse Sake die groot aantal verbode werke deur swart skrywers van die vyftiger- en sestigerjare in heroorweging moet neem: "Veel van die politiek en protes in daardie werke is vandag – byna twintig jaar ná Sharpeville – hoewel nie irrelevant nie, reeds geskiedenis.”

En toe, in 1978, verskyn Die swerfjare van Poppie Nongena. Hierdie roman, wat ’n verhaal bevat wat aan Elsa persoonlik oorvertel is, het ’n ingrypende invloed op die Suid-Afrikaanse gemeenskap gehad wat al vergelyk is met die impak van Multatuli se Max Havelaar in Nederland. Poppie, wat handel oor die swaarkry van swart mense onder die destydse politieke bedeling in Suid-Afrika, ontvang drie toekennings in Suid-Afrika: die CNA-prys in 1978 en die WA Hofmeyr- en Louis Luyt-pryse in 1979.

In 1980 ontvang Elsa die Winifred Holtby-prys van die British Royal Society of Literature vir die beste streekroman in Engels vir die vertaling van Poppie in Engels, The long journey of Poppie Nongena. Elsa het die boek self in Engels vertaal. Sy word ook vereer met ’n Fellowship van die British Royal Society of Literature. Sy erken dat sy probleme ondervind het met die vertaling as gevolg van Poppie se taal wat ’n mengsel van Kaapsafrikaans en die Engels van die townships is. Elsa het die helfte van die outeursaandeel uit die verkope van Poppie aan die vrou by wie sy die storie gehoor het, gegee, waarmee die vrou vir haar ’n huis in die Transkei gekoop en vir haar twee kinders ’n opvoeding gegee het.

In 2005 word Elsa deur die Departement van Kuns en Kultuur vereer deurdat Poppie aangewys word as die beste prosawerk in Afrikaans. Dit haal ook die lys van die beste 100 boeke van die vorige eeu in Afrika. Oor hierdie eer gesels Elsa as volg: “As ek terugkyk, was dit nie sommer ’n ‘flash in the pan’ nie … dat Poppie daar was nie. Dit was my hele werksingesteldheid wat daarop gerig was. Soos Elize Botha een keer oor my gepraat het, het sy gesê dat ek Afrikaners bewus gemaak het dat daar iets anderkant die Limpopo is. Dit was in die sewentigerjare. Toe was dit nog baie onbekend.

“Dit het vir my baie beteken, want dit was waarna ek eintlik onbewus na gestrewe het, om ander bewus te maak van die res van Afrika. Dit was vir my belangrik dat ons mense die boeke van Afrika moes lees. Daar is geen toekoms as ons nie ander mense ken nie. Om ander te sien soos hul hulself sien, dis belangrik. Sedert die sewentigerjare het ek dit op myself geneem om die Afrika-skrywers en -boeke hier bekend te stel. Ek het daaroor gepraat en ook gereeld in die koerante artikels daaroor geskryf. Ek wou veral Afrikaners in kontak bring met skrywers soos Chima Achebe, Wole Soyinka, Ngugi en ander. Dit was vir my so opwindend toe die lys boeke bekendgemaak word en dat ek so baie van die skrywers geken het en hul werk gelees het. Poppie is saam met Eugène Marais se Siel van die Mier (1934) die enigste Afrikaanse boeke op die lys. Met die erkenning van Afrika-tale op die lys en Afrikaans, naas Arabies, die eerste wat genoem word, het ek my meer as ooit gevoel dat ek nou hier – onder die skrywers van ons kontinent – tuisgekom het. Vir my is dit ’n stuk bevryding. Ek voel tuis in hierdie geselskap, veel meer so as toe ek byvoorbeeld deur die Royal Society of Literature in Londen erken is. Toe was ek ’n koloniale ‘peripheral writer’. Hier is ek nou in die hart van Afrika!”

Poppie word in veertien tale vertaal, onder meer in Frans, Duits, Nederlands, Hebreeus en Spaans. Saam met Sandra Kotzé verwerk Elsa die roman in ’n verhoogstuk en word dit ook in Engels vertaal. Tussen 1982 en 1984 is dit in talle lande op die planke gebring – by Off-Broadway, New York, die Edinburgh-fees, in Londen en San Francisco, Kanada en Australië. Dit verower die Olivier Award vir toneelspel in Londen se West End, asook die Obi Award vir die beste draaiboek in die Off-Broadway Theatre in New York. In Suid-Afrika is dit deur talle toneelgeselskappe in Afrikaans en Engels in al die groot stede opgevoer.

Elsa is saam met Klaas ’n stigterslid van die Afrikaanse Skrywersgilde en vanaf 1984 tot 1985 is sy ook voorsitter. Hulle aanvanklike motivering was antisensuur, maar later jare het hulle saam met ander lede van die Gilde Afrikaanse boeke en tydskrifte aan skole voorsien.

In 1985 is Elsa en Klaas na Suid-Amerika na die elfde Internasionale Boekeskou in Buenos Aires. Dit val saam met die publikasie van die Spaanse vertaling van Poppie, wat ook een van agt boeke was wat spesiale vermelding gekry het. Daarna lê hulle besoek af aan die “Boerenasate” in Argentinië en kry hierdie besoek beslag in die novelle Pampas, een van twee novelles wat in 2002 verskyn onder die titel Twee vroue. Tydens hulle besoek aan Buenos Aires bring hulle ook besoek aan die Argentynse skrywer Jorge Luis Borges. Op ’n vraag van Klaas sê hy dat hy altyd die begin en die einde van ’n verhaal het en dan net die middel invul. Sy self het nooit die einde nie: “As jy styf opgewen is, as jy in die regte sleutel is, moet jy dinge laat gaan. As jou probleemstelling sterk genoeg is, moet jy die einde van die verhaal, wat vanself kom, aanvaar.” (Die Burger, 19 Oktober 2002)

Ook een kinderboek verskyn uit Elsa se pen en op haar vier-en-sestigste verjaardag word ’n eksemplaar van Die vier vriende en ander stories uit Afrika aan elk van haar kleinkinders, Christiaan (5) en Elsa (3) Brink, oorhandig. Hulle was die inspirasie vir die opteken van die fabels wat sy teengekom het in haar navorsing oor Afrika en uit ou reisbeskrywings opgediep het.

In 1988 verskyn Missionaris, wat aan Elsa haar tweede WA Hofmeyr-prys besorg. “Missionaris was ná Poppie en ek was baie uitgeput. Soveel het gebeur: die Amerikaanse en Engelse uitgawes, die toneelstuk hier en op Broadway, in Edinburgh, Londen, Australië, Kanada … Ek het genoeg van daardie politieke situasie gehad. Ek het gedink ek gaan ’n veilige ding probeer. Ek wou aan die werk bly en het gedink om oor ds Van der Lingen van die Paarl ’n boek te maak. My oupa het hom geken – my oupa was ’n kind toe hy daar predikant was. Ek kry toe ’n boek oor daardie ds Van der Lingen in die SA Biblioteek. Daar was al oor sy lewe geskryf, maar daar was net ’n paragraaf oor sy pa, Antonie van der Lingen. Hy staan toe in my belangstellingsveld. Ek dink dit was ’n reisiger wat hom teengekom het daar in die verre Noordweste by die groot rivier. Hierdie rooigebrande, verlate Hollandertjie, wat nie weet watter kant toe nie, wou die Woord bedien aan die Griekwas. Dit was vir my in ’n neutedoppie die hele probleem – die Westerling in Afrika. Dit was vir my ’n fassinerende tema.”

Sy begin Missionaris skryf om weg te kom van die destydse Suid-Afrikaanse politieke problematiek. Maar die ironie is dat hoe langer sy met Van der Lingen besig was, hoe meer het hy haar teruggelei na die hede. Want hy, soos sy, het gesoek om te verstaan. Elsa voel dat haar boeke deel is van die verkenning van die onsienlike. “Daar is altyd ’n soektog deur die vreemde nader aan wat essensie is,” vertel sy vir Amanda Botha in Rapport, 20 Oktober 2002. “Die doel om die vreemdheid af te breek, kom van vroeg af. ... Iets in my wou – en wil steeds – die onsiende versperrings afbreek.” Hierdie behoefte om die versperrings af te breek, kom dalk die sterkste uit in Missionaris. “Dit kom die naaste by wat ek wou sê.”

In 1990 begin die beplanning wat sou lei na Die reise van Isobelle wat in 1995 verskyn en waarmee Elsa die grote – die Hertzogprys vir prosa – in 1998 verwerf. Die reise van Isobelle is in wese ’n reisverhaal van ’n familie deur ’n eeu. “Isobelle se oorsprong is baie eenvoudig. As dit nie reg gelê het om geskryf te word nie, sou ek dit nie geskryf het nie. Toe ek (in 1981) in Londen was, het Margaret Body van die uitgewer Hodder & Stoughton vir my en Klaas vir middagete geneem. Sy was baie opgewonde oor Poppie en sy sê toe dat ek die lewe van ’n swart vrou oor drie geslagte – dis haar ma en haar ouma en haar kinders in Suid-Afrika – uitgebeeld het, maar waar kom die wit mens van Suid-Afrika uit? Toe sê ek: ‘Ek belowe jou ek sal nog die epiese roman oor ’n wit familie in Suid-Afrika skrywe … daardie selfde goed in Poppie van ’n ander hoek deurgaan.’”

Baie van wat Elsa geskryf het oor die jong meisie, Agnes, se ervaringe in Afrika in Isobelle het sy self ervaar toe sy as 26-jarige alleen in Afrika gereis het en weergegee het in Water en woestyn.

Met hierdie verhaal het Elsa die storie gehad en haar navorsing was net om haar te vergewis van sekere feite. Die roman is drie keer oorgeskryf en vir Elsa is dit die hoogtepunt van haar skrywersloopbaan. Gewoonlik skryf sy slegs soggens, maar met Isobelle is haar middae ook in beslag geneem. Haar gunsteling-karakter, Belle, kom uit Die reise van Isobelle (Rapport, 20 Oktober 2002): “Die karakter wat my die naaste aan die hart lê, is miskien Belle, wat deur apartheid ondergaan. Die punt hier is nie dat sy ’n man in ’n kortstondige liefdesverhouding verloor het nie, maar dat sy haar plek in haar volk verloor het. Sy is van haar inlewing in haar volk beroof net soos sy van haar kêrel beroof was. Toe sien sy alles duidelik – die enormiteit van wat aangaan in haar land.” Isobelle word in Engels en Duits vertaal. In 1996 word die WA Hofmeyr-prys vir die derde maal aan Elsa toegeken – hierdie keer vir Die reise van Isobelle. Isobelle is in 2011 herdruk.

Elsa se eerste twee reisverhale is vir skole voorgeskryf – vir nie-Afrikaanssprekende kinders. Dit was weg van die droogte, die plaasstories en plattelandse karakters, is vir haar verduidelik. Die staf van Monomotapa (1964) is egter afgekeur oor die prentjie van die swart en wit dogtertjies, maar daar was later ’n nadraai aan die storie. Elsa vertel aan Amanda Botha: “Die dag nadat ek uit die hospitaal gekom het (Oktober 2002 na ’n heupvervangingsoperasie), het Nelson Mandela my gebel. Hy sê hy het in ’n Kaapse koerant gelees dat ek die val gehad het en dat hy my beterskap wil toewens. Hy wil net vir my sê: ‘Jy is nie alleen daar nie. Ons is almal by jou.’ Dit was vir my merkwaardig. Hy wens my geluk dat Poppie op die 100 boeke (100 Afrika-boeke van die eeu) was. Ons het nog ’n rukkie baie lekker gesels en hy sê toe dat hy baie van my werk hou. Hy het my boeke in die tronk op Robbeneiland gelees. Ek was nie ’n verbode skrywer nie en hy kon dit dus lees. Madiba sê toe hoe baie Die staf van Monomotapa vir hom beteken het. Daarin het hy vir die eerste keer van ’n wit Afrikaner-vrou of -man gelees wat die moontlikheid in die oë staar van ’n gedeelde swart/wit regering in Suid-Afrika. Hy sê toe spesifiek dat hy so ontroer was deur die foto van die klein swart en die wit meisietjie saam. Hy vertel dat toe hy sy vrou, Graça Machel, ontmoet het, het hy niks van haar land (Mosambiek) geweet nie, behalwe uit wat hy uit Monomotapa gelees het. Is dit nie ’n mooi storie nie … dat op hierdie ouderdom daardie ding nou vir my terugkom? En in ’n tyd toe ons ook baie geslote was. Al my ander reisboeke is een of ander tyd voorgeskryf. Maar daardie een het die uitgewer vir my spesifiek gesê dat die voorskryfmark het dit geweier omdat daar die prentjie was van die swart en wit kinders saam op die skoolbanke.”

Tydens die KKNK van 1996 word Elsa saam met André Brink vereer met die Afrikaans Onbeperk-toekenning. In die commendatio word gesê: “Haar grootste bydrae tot die kweek van goeie buurskap in ons deel van Afrika is Die swerfjare van Poppie Nongena. Dis ’n roman, dus per definisie fiksie, maar dit is net so sorgvuldig nagevors as haar reisverhale. Die leser kan hom nie in die aangesig van die onthutsende gegewens daaraan troos dat hy met fiksie te make het nie. Daar is waarskynlik geen ander boek wat so onweerlegbaar ’n mens-onterende sisteem blootlê asPoppie nie. ... Dat die verhaal hoofsaaklik deur die Afrikaanse Poppie vertel word, het die Afrikaanse literatuur en die Afrikaanse taal onmeetlik verruim en verryk.” (Die Burger, 23 Maart 1996)

In 2001 word Elsa deur haar alma mater (Universiteit van Stellenbosch) vereer met die toekenning van ’n eredoktorsgraad in die letterkunde vir haar uitsonderlike bydrae op die gebied van die Afrikaanse letterkunde en vir die ingrypende invloed van haar werk op die samelewing. Die Universiteit van Pretoria vereer haar op dergelike wyse in 2007.

Die Afrikaanse Skrywersvereniging ken in 2001 die Patrick Petersen-gedenkprys aan Elsa toe. Hierdie prys verleen erkenning aan uitsonderlike bydraes tot die Afrikaanse letterkunde en gedenk die nagedagtenis van die digter Patrick Petersen wat in 1998 oorlede is. In 2003 ontvang sy die ATKV Prestige-prys vir haar volgehoue bydrae tot die Afrikaanse kultuur. Die Staatspresident vereer haar in 2004 met die Orde van Ikhamanga (silwer) vir haar letterkundige bydrae en haar vroeë betrokkenheid as skrywer met die Afrika-problematiek, asook vir haar bydrae tot die ontwikkeling van die joernalistiek in Suid-Afrika.

In 2005 ken die klub van studenteraadsvoorsitters aan die Universiteit van Stellenbosch hulle erepenning aan Elsa Joubert toe.

Tydens 2012 se Woordfees op Stellenbosch is Elsa aangewys as die Woordkunstenaar van 2010 se Woordfees vir Reisiger. In 2011 se Suidoosterfees in Kaapstad het sy saam met Hennie Aucamp en Abraham H de Vries opgetree in ’n program Drie legendes. Haar kortverhaal “Die sendeling se dood” is vir die verhoog verwerk en is tydens die Suidoosterfees en die Woordfees van 2011 op die planke gebring. Dit is saam met Hennie Aucamp se verhaal “When the saints go marching in” opgevoer.

Albei verhale is gedurende die apartheidsjare as “gewaagd” en “plofbaar” beskou, omdat dit raskwessies aanraak. Alhoewel nóg Joubert nóg Aucamp verhale met ’n beplande morele of etiese doel geskryf het, was dit onmoontlik om gedurende daardie jare onaangeraak te bly deur die omstandighede waarin hulle geleef het.

“Selfs al het ek oor ’n skoenlapper geskryf, sou dit ’n skoenlapper met wit en swart kolle gewees het, wat onseker is oor die tuin waarin hy hoort,” het Joubert gesê.

“Die dood van die sendeling” vertel die verhaal van ’n sendeling se weduwee wat graag wil hê dat sy bruin sendinggemeente die begrafnis in die moederkerk moet bywoon, maar die wit kerkraadslede is nie daarvoor te vinde nie. Wanneer sy dan besluit om die sendeling in die sendingkerk te laat begrawe, wil die bruin gemeentelede ook nie ’n blok aan die wit mense van die moederkerk afstaan nie.

In die verwerking van hierdie verhaal vir die verhoog het Lida Botha die rol van die sendeling se weduwee vertolk. Zane Meas, Denise Newman en Stian Bam was ook in die toneelstuk, getiteld Sendeling, te sien. Die VGK-koor van Eersterivier-Suid se sang het oor die verhoog opgesweef en die twee predikers in die toneelstuk het Bybeltekste in dramatiese beligting voorgedra.

Joubert se kortverhaal het die eerste keer in 1973 in Die Huisgenoot verskyn, maar dit was ’n stryd om dit gepubliseer te kry. “Mense het gedink dit is te plofbaar en hulle wou dit onderdruk.” Hennie Aucamp het egter gehelp met die kanonisering van dié verhaal, want hy het dit op ’n radioprogram waarvan hy die aanbieder was, gespeel en dit ook in die bundel getiteld Bolder uitgegee. “Dit was in die eerste plek ‘n baie goeie verhaal,” het Aucamp by die bespreking gesê.

kykNET-Fiëstas het Elsa in 2012 met ’n goue beeldjie vereer vir haar lewenslange bydrae tot die woordkuns. Sy was ook een van die vroue op wie die fokus geval het in kykNET se reeks van 13 episodes getiteld Formidabele vroue. Daarin het die fokus geval op vroue wat ’n verskil gemaak het in Suid-Afrika.

In 2005 verskyn die eerste deel van Elsa Joubert se jeugherinnerings onder die titel ’n Wonderlike geweld by Tafelberg.

In die tydskrif Kakkerlak skryf die resensent dat ’n Wonderlike geweld in essens ’n "karakterroman" is wat die vormingsjare van een van Afrikaans en Suid-Afrika se bekendste skrywers aan haar lesers bekendstel.

"Elsa Joubert groei op in ’n geborge omgewing, maar verlang terselfdertyd na ’n meer uitdagende lewe waarin sy haar kreatiewe talent tot uiting kan bring. Haar ouers speel hierin ’n kardinale rol: haar komplekse ma wat haar lewe probeer beheer, maar vir wie sy tog mettertyd begrip ontwikkel namate sy besef watter invloed die sterfte van ’n sussie gehad het en haar simpatieke en ondersteunende pa van wie sy soms skerp verskil. Boeiend is ook ’n verhouding waarin godsdiens, musiek, weemoed en erotiek saamsmelt in die verwarde gemoed van die jong meisie – dié met haar vioolonderwyser Herr Metzler.

"Die outobiografiese vertelling oorskou Joubert se Bolandse kinderjare, haar studie aan die Universiteit van Stellenbosch, haar ervaring as onderwyseres op Cradock, haar nagraadse studie aan die Universiteit van Kaapstad en haar werk as joernalis by Die Huisgenoot. Totdat sy op 8 Maart 1948 as vyf en twintigjarige op die dek van ’n skip – die diep, donker water onrustig onder die kiel – staan, in afwagting op ’n alleenreis deur Afrika.

"Dit is ’n verhaal wat met verstommende detail ’n bepaalde era in die land se geskiedenis uitbeeld, en daarby ook die wording van ’n skrywer. Met opwinding ontdek Elsa Joubert haar verbondenheid aan haar volk, maar ook die dwalinge van Afrikandernasionalisme. Die blywende beeld is dié van ’n vrou wat as kind reeds die drang na woorde ervaar, wat te midde van uiteenlopende invloede in die onstuimige tyd na die Tweede Wêreldoorlog haar onafhanklike stem as skrywer vind."

In Rapport van 4 Desember 2005 het André P Brink ’n Wonderlike geweld beskryf as ’n "vervelige, selfkoesterende en swakgeskrewe relaas wat liefs moes begin het waar die huidige narratief eindig: Elsa Joubert, in haar middel twintigs, op pad om op haar eie deur Afrika en na Europa te reis."

Maar op OuLitNet verskil Desmond Painter baie van Brink. Vir Painter lê dit die "emosionele geografie van ’n Afrikaanse leefwêreld in die 1930's en 1940's" bloot – die tydperk van "nasionalistiese uitbundigheid en konsolidering".

"Die derdepersoon-perspektief waarin die boek geskryf is, word by tye afgewissel met dagboekinskrywings, wat tot die onmiddellikheid en emosionele intensiteit van die vertelling bydra. Soos JM Coetzee se Boyhood en Youth oortuig Joubert se boek eweseer as 'n roman, maar as 'n blik op 'n stuk kultuurgeskiedenis is Joubert dalk selfs meer oortuigend as Coetzee – dalk net omdat sy meer deelnemend en intens betrokke is by die wêreld wat sy beskryf, en minder kil en afsydig daarteenoor staan. (...)

"Brink se 'who cares'-houding oor wat hier opgeteken is, berus op sy oordeel dat Joubert nie universeel genoeg omgaan met haar gegewens nie, dat sy vasgevang bly in die persoonlike en die partikuliere. Dit is egter juis die onherhaalbare, vinnig vervagende, maar steeds – selfs vir ’n veel jonger leser soos ek – bekende werklikheid wat hier beskryf word wat hierdie boek so ’n besonderse leeservaring maak. Wat Joubert regkry, is om ’n geskiedenis wat ’n mens van buite ken, meermale al opgeteken in boeke soos Hermann Giliomee se Die Afrikaners en etlike van JC Kannemeyer se skrywersbiografieë, van binne te belig. En dit doen sy uitstekend. Die gewoontes, praktyke, ritmes en teksture van ’n gewone Afrikaanse lewe in die 1930's en 1940's word tasbaar, en die leser word asemloos deel van die emosionele opwellinge, vergesigte en irrasionaliteite van die era. (...)

"Eerder as dat haar verhaal nie 'universeel genoeg' is nie, bied dit die leser juis ’n insig in hoe een lewe, en haar unieke ervarings van grootword, gesinslewe, seksuele ontwaking, en dies meer, vervleg is met die veruniverselende, betekenisgewende narratiewe van 'n bepaalde tyd. (...)

"Joubert gee mens inderdaad ’n dieper begrip van die alledaagsheid waarbinne Afrikanernasionalisme en ’n bepaalde stel begrippe oor Afrikaans en Afrikaans-wees tot stand gekom het en genormaliseer is. Haar jonger self, ’n sensitiewe, emosionele en soms driftige jong kind en vrou, word die perfekte instrument vir Joubert om die verskuiwings, groot sowel as subtiel, in die Afrikaanse wêreld van haar tyd mee te registreer.

"Maar dit is nie net ’n verhaal van politieke ontwaking nie. Joubert skryf ook met groot sensitiwiteit oor die bietjie vreugdes en baie bemoeienisse van adolessensie; en soos ’n mens kan verwag, ontmoet die leser ook vele skrywers: haar latere man, Klaas Steytler, Leipoldt, Rykie van Reenen, Jan Rabie, en (my gunsteling-ontmoeting in die boek) ’n jong Etienne Leroux ... Ek wil nie sy manewales hier verklap nie, dus sal ek maar net sê dis regtig hoog tyd dat ons ’n biografie van Leroux te lees kry!

"’n Wonderlike geweld is ’n boek wat ryk is aan atmosfeer en teksture, wat die leser betrek by intieme en soms intense detail. Vir hierdie leser het die boek ’n amper hipnotiese kwaliteit gehad. Miskien omdat ’n mens weet waaraan hierdie dikwels onskuldige, onwetende alledaagsheid ook geboorte sou gee."

Die tweede deel van Elsa se outobiografiese herinneringe, Reisiger, word in 2009 deur Tafelberg gepubliseer. In hierdie “outobiografiese bestekopname kry mens ’n binneblik op die wyse waarop die letsels van apartheid ons landskap versteur het tot dit wat ons vandag steeds aanskou,” skryf Melt Myburgh op LitNet.

In Reisiger word die besonderse band tussen Elsa en haar moeder onder die soeklig geplaas. Haar ma het 97 jaar oud geword het en haar verstand was tot die einde helder. In 1979 het sy op 88-jarige ouderdom meegehelp om Poppie in Engels te vertaal, vertel Elsa. Sy het ook op gevorderde leeftyd die belastingkantoor in die Paarl gaan wys op foute wat in haar opgawe gemaak is. Elsa self was nog nooit bang vir die ouderdom nie, alhoewel sy na twee heupvervangings bietjie sukkel. “Die liggaam is soos ’n ou kar. Maar binne jou kop het jy toegang tot dieselfde avonture van ouds, ten spyte van die liggaam se beperkinge.”

Met die skryf van Reisiger het sy opnuut onder die indruk gekom van hoe alles wat oor haar lewenspad gekom het, sinvol met mekaar verband hou: die reis langs die Nyl, na Madagaskar se sterwende woud, na die Portugese gebiede soos Mosambiek en Angola – elke onderneming het beslag gegee aan ’n volgende projek.

En deurentyd is sy gedryf deur die wil om feite na óns mense te bring. “Wit mense het nie besef daar moet rekening gehou word met die groot land ten noorde van ons nie. Ons mense se oë was tóé! In Tsumeb, met die Portugese vlugtelinge wat oor die grens gestroom het, het ek besef ek móét skryf oor my eie land.

“Ek was dedicated om die feite vir ons mense te bring. Wat is die woord vir dedicated nou weer?” Sy is nie tevrede met toegewyd nie en die begrip waarna sy soek, is eerder nader aan opdrag.

Die blootstelling aan die mense van Afrika en in Europa tydens die jong Elsa Joubert se vele reise het haar destyds laat besef hoe geslote die Suid-Afrikaanse samelewing was: “Ons was net vreeslik apárt! In ons land was die uitdagings feller, omdat ‘Apartheid te wetboek gestel’ was en mense onwillig was om verby die ‘colour bar’ te dink.”

Elsa se voorsate was Franse Hugenote en sy was te preuts om oor die tou te trap. Mens moet ook nie die Engelse Victoriaanse invloed onderskat nie – dis op dié manier dat die “colour bar” in die vesel van die Suid-Afrikaanse samelewing ingeweef is. Gelukkig het tye ingrypend verander. Die verhouding met Mahmoed waaroor sy so openhartig in Reisiger vertel, sou pre-1994 groot opspraak verwek het, terwyl daar nou geen haan na kraai nie.

Elsa se motivering met die skryf van hierdie twee outobiografiese vertellinge was ’n “diep begeerte om die lewe van ’n gewone wit vrou in die tweede helfte van die 20ste eeu op skrif te stel, binne die sosiale strukture van destyds. Nie ’n geskiedenis van dié era nie, net die geleefde ervaring van een mens. Laat dit dan my protes wees," vertel sy verder aan Melt Myburgh.

“Een spesifieke vryheid het die outobiograaf: hy kan speel met tyd. Vooruitkyk was vir my taboe. Maar jy kan tyd vries en in minuskule detail ’n oomblik ondersoek, dan weer met ’n sprong vorentoe gaan.

“My doel was om die leser, as hy eers aan die lees is, saam met my te laat voortbeweeg. Niks verder gaan nie as wat ek beweeg. ’n Versoeking was byvoorbeeld om direk ná die Verwoerd-skietery verder te vertel dat hy ses jaar later in die Volksraad deur Tsafendas doodgesteek is. Ek kon dit nie doen nie. Ek sou daarmee die hele werklikheidsillusie van die oomblik deur dié stukkie agternawysheid heeltemal vernietig. Ek wou niks vooruitloop nie.”

Oor Reisiger skryf Naòmi Morgan (Volksblad, 10 Januarie 2010): "Dit is in die eerste plek ’n skrywersoutobiografie en die goue draad wat daardeur loop, is die stryd met woorde, die soeke na ’n eie stem en styl, ’n aktiwiteit wat eindelik die aftree-oord waarheen sy verhuis ná Steytler se dood, weer ’n bekende werk- en skeppingsplek maak en weer sin aan haar lewe gee. Die leser is verstom oor die besonderhede wat Joubert nog kan onthou, en haar vermoë om weer die stem te vind van die jong vrou wat ’n byna mistieke verhouding met Mahmoed, ’n tuberkulose-lyer, gehad het. Haar kennismaking met hom is ook die begin van haar lewenslange soeke na identiteit op die Afrika-kontinent – Mahmoed is, soos sy, nie oorspronklik van Afrika nie, en tog is dit hy wat die Afrika-bos vir haar ontsluit en magies maak deur sy pragtige verhale.

"Joubert se liefdesverhouding met Afrika is ’n ander tema van haar oeuvre, die onderwerp van verskeie van haar romans en die bron van haar politieke oortuigings. Die kroon op dié Afrika-gerigte oeuvre was die insluiting van Die swerfjare van Poppie Nongena as een van die 100 beste boeke deur 20ste-eeuse Afrika-skrywers, en indirek die erkenning van Afrikaans as een van die tale van die kontinent.

"Taal is die skrywer se kosbaarste instrument, daarom is hierdie outobiografie ook ’n liefdesverklaring aan Afrikaans. Ander skrywers (soos Jaap Steyn in Hoeke boerseuns ons was) het ook al taal genoem as die hoofrede vir hul terugkeer na Suid-Afrika: 'Waarom gaan ek terug? Omrede my taal, wat my medium is, omrede my gehegtheid aan die stuk aarde waarop ek gebore is, en, voel ek, omrede ’n gevoel van betrokkenheid, selfs verantwoordelikheid teenoor hierdie stukkie aarde' (bl 60). Skryf is ’n manier van lewe, van insig verkry oor jouself: 'Want die skrywer skryf eintlik vir homself, om oor vrae wat hom pla, waarvoor hy sterk omgee, te probeer helderheid kry' (487). Dit is gepas dat Joubert se Afrika-ingestelde lewe die kringloop voltooi het: vanaf die ontdekking van die Afrika-bos op haar eerste reis die 'donker' kontinent in, tot die hoë bome wat voor haar venster in die aftree-oord groei en wat sy uit verskillende hoeke kan sien danksy spieëls wat haar ’n blik gee op die raaisel wat sy van boek tot boek eerlik en onverskrokke probeer oplos het."

Naas Poppie is Missionaris die roman wat haar die naaste aan die hart lê, al het sy voorbehoude daaroor: “Dis te lank, die gebruik van die Nederlandse aanhalings sou ek vandag anders aangepak het.” Sy het in 2009 aan die Engelse vertaling van die boek gewerk, wat beslis meer vaartbelyn sou wees.

Miskien is die tegnologie wat so vinnig ontwikkel en hierdie wêreld in ’n globale voorstad omskep, die antwoord vir ons vrese oor die taal. “Al die verbindings is so maklik. Niks is meer afgeslote nie.” Die kleinkinders bombardeer haar juis oor die moontlikhede wat Facebook bied.

Die rekenaar waarop sy nou werk, is die derde of vierde in haar besit. “Ek het in die dae toe daar nog nie eens ’n muis was nie, al gewerk op ’n rekenaar.” Sy gebruik hom nou wél net as ‘n “glorified tikmasjien”, maar die uitgewer Riana Barnard kom gereeld met “so ’n dingetjie wat lyk soos ’n sigaar” om manuskripte af te laai.

“Voor die oorgang in 1994 kon ons nog grappe vertel oor ons verskille; nou probeer almal dinge regmaak om korrek voor te kom.”

Sy is bekommerd oor so baie mense se stilswye oor kwessies soos misdaad en plaasmoorde. Mense probeer dit vergeet; wil dit nie beleef nie ... Om oor plaasmoorde te praat is soos om ’n faux pas in ’n geselskap te maak. Mense vermy die onderwerp, want hulle is te bang om dit in die oë te kyk.

“Ek was ontsteld oor die joernalis Chris Louw se selfmoord. Dit het my so geruk. Dis so ’n drastiese ding om te doen. Dis ’n baie simboliese ding met die AK47; alles is nie pais en vrede nie. Dit was so ’n desperate, significant daad. Vir wat was hy gatvol?”

Toe Elsa in Oktober 2012 negentig jaar oud geword het, het haar seun Nico (Volksblad, 17 Oktober 2012) onder andere geskryf: “Sy was in ’n ander wêreld (as die Sestigers), in ’n gesinshuis in Johannesburg waar haar skryfwerk sy plek moes vind in die ruimte van kinders grootmaak. Maar af en toe het die boheemse lewe van skrywervriende teen haar voorstedelike bestaan geskuur. In haar boek Reisiger bespeur ’n mens tog ’n verlange by haar as Jan en Marjorie met hul afdak-karretjie in Johannesburg by ons huis opdaag en hul vryheid ten toon stel.

“Dat sy wel die vryheid gesoek het, blyk uit haar reis na Madagaskar in die jare sestig. Pa hou huis terwyl sy die onbekende verken. Die tweespalt tussen gesin en vryheid kom ná baie jare weer na vore. My dogter verower as sestienjarige ’n plek om in ’n afgesonderde deel van Thailand in ’n dorpie ontwikkelingswerk te gaan doen. Sy kon nie wag om die nuus met haar avontuurlike ouma te deel nie. Ag nee, my hartjie, dis te gevaarlik! kom die onverwagte en, vir my dogter, teleurstellende reaksie. Hoekom wil Ouma nie hê ek moet gaan nie?

“Miskien lê die antwoord in die liedjie wat sy altoos met haar kleinkinders uitgevoer het. “’ansie slim, berg wil klim, in die wye wêreld in, stok en hoed, pas hom goed, hy is vol van moed. Maar die moederhart is seer, Hans is in die huis nie meer. Hoor nou net, Moeder sug, Hans is gou-gou terug.’ Die ouma het die avonturier getroef.

“Maar ’n Sewentiger was sy by uitnemendheid. Binne die kring van Afrikaanse skrywers vind sy ’n geborgenheid – die Skrywersgilde. Met die kinders uit die huis vind sy en my pa ’n kring vriende van Afrikaanspraters, teen-sensuurpraters, lekkerpraters. Dit gee vir haar ’n bevryding van die bevange dampkring van die tradisionele Afrikaner-wees.

“Die dinamika tussen skryf en gesin word ook gekarteer in haar werkruimte. In ons huis in Johannesburg werk sy in die sitkamer: haar lessenaar in die boogvenster, die Remington-tikmasjien en papiere netjies weggepak wanneer ons van die skool af kom. Nie ’n teken van skryf nie, hoewel sy later beken dat sy notas op die agterkant van ’n sigaretdosie maak terwyl die kinders aan ’n swemgala deelneem.

“Met die skuif Kaapstad toe in die 60’s, na Belvederelaan 35, bly sy steeds aan ’t skryf in die sitkamer op dieselfde klein lessenaartjie, nou op ’n elektroniese tikmasjien, terwyl my pa die weelde van ’n eie studeerkamer kry. Weer maak sy haar lessenaar elke middag skoon wanneer kinders en later kleinkinders huis toe kom. Dis eers met die skuif na Belvederelaan 29, dertig jaar later, dat sy ’n werkkamer van haar eie kry.

“Toe sy die huis ná my pa se dood in 1998 moes opgee, betrek sy ’n woonstel in Berghof, ’n aftreekompleks. Ewe skielik was die wêreld van twee vertrekke te klein, geen plek vir haar ou lessenaar nou met ’n rekenaar daarop, geen ruimte vir gedagtes nie, vir stories om hul loop te neem nie. Toe as tagtiger, nou chronologies, bekom sy nog ’n vertrek oorkant die gang wat sy as werkplek omskep vir haar boeke, papiere, foto’s. Dáár kan sy skryf. Daar speel sy ook wegkruipertjie met haar ál groter wordende kleinkinders.

“Nou as negentiger wag die studeerkamer nog elke dag vir haar. Daar is nog stories om te skryf. Daar is nog stories om vir die kleinkinders te vertel, soos nou die dag – tot hul skok en plesier, die storie van hoe hul ouma op ’n Nyl-boot met Skotse skeepsoffisiere flankeer.

“Die skrywer én die ouma is altyd daar.”

Amanda Botha wou weet of Elsa gedryf word deur ’n tema of deur ’n boodskap. Elsa reageer: “Daar is altyd ’n bietjie verwardheid oor boodskap en tema. Ek hou nie van die woord boodskap nie, want ’n skrywer moenie ’n boodskap hê nie. Hy is nie ’n predikant nie. Klaas het altyd vir my gesê: ‘Jy is nie op ’n preekstoel nie’. ’n Boodskap is die laaste ding wat jy moet bring. Die keuse van jou tema is alreeds ’n boodskap. Byvoorbeeld, toe ek gekies het om oor Poppie te skryf … toe was die boodskap mos nie in wat ek daaruit haal of te vertel het nie. Die boodskap is die hele tema waarin ek besluit het om my in te verdiep. Die boodskap is al klaar jou tema, jou tema is al klaar jou boodskap.”

Oor die skakeling tussen haar reisverhale en romans sê Elsa aan Botha dat elke roman sy kiem in ’n reisverhaal het. Die twee stories in Twee vroue (2002) het albei uit reise ontstaan. “Pampas” speel af in Patagonië en is gebaseer op ’n reiservaring wat sy en Klaas in die St Katherina-klooster in die Sinai-woestyn gehad het. “Dit is iets wat jou daar prik en daardie ding bly by jou. Jy wil dit verwerk. Want ek vind dat as ek reis, is ek oper vir situasies waar ek ’n probleem of iets kan sien wat ek kan ontgin. Die Wahlerbrug (1969) was direk uit ’n ervaring wat ek gehad het in een of ander museum in München. Bonga (1971) was direk beïnvloed toe ek oor die aringa (nedersetting van die Massangano aan die oewer van die Zambezirivier) gevlieg het. Ons wag op die kaptein was direk beïnvloed deur die mense waar ek gebly het in Lissabon toe ek by die Ambassade gewerk het in die maande voor my troue. Die Laaste Sondag (1983) kom direk uit ’n besoek in Angola.

“Poppie – ja, Poppie (Die Swerfjare van Poppie Nongena, 1978) – kom ook uit ’n reisverhaal. Ek het gedink ek het te veel oor ander lande geskryf en wou reisverhale in ons eie land skryf. Ek het met navorsing begin. Ek het na al die tuislande gegaan; ek is na Langa, Nyanga, Gugulethu. Ek het daar gegaan na skole, ek het na kore geluister, na die hof gegaan waar die ma’s vir onderhoud vra, en na die paskantore gegaan. Ek het dit alles gedoen met die doel om ’n reisverhaal in ons eie land te skryf. Ek het gevoel ons weet nie wat om ons aangaan nie. Ek wou probeer om die sluier te lig van wat net tien kilometer van ons in Kaapstad aangaan. Ek was in Soweto, ek was orals. En toe ontmoet ek vir Poppie … en ek besluit om rondom haar ervaringe ’n storie te doen. Maar dit was ook direk uit my kennis van wat ek vir ’n reisverhaal voorberei het. Almal sê dat ek so gelukkig was dat die vrou spesifiek na my toe gekom het. Dit was nie ’n geval van geluk nie; ek was reg vir haar. Ek het al die inligting al versamel gehad. As sy iets sê, het ek geweet waarvan sy praat. Ek het die hele toneel gesien, want ek was in daardie kantore. Ek het by die kommissie wat die 1976-onluste ondersoek het, se sittings ingesit. Ek het my huiswerk gedoen gehad.”

Oor die vrouekarakters in haar boeke sê Elsa dat hulle meestal soekend is. "Net Poppie nie. Sy is die sterkste van almal. Sy soek nie. Sy moet net haar familie laat oorleef. In só ’n situasie word die vrou sterk. Dalk lê Belle (in Die reise van Isobelle) haar die naaste aan die hart. Belle wat ondergegaan het deur apartheid. Party mense sê hulle weet nie hoekom sy so ondergegaan het nie ... ná ’n liefdesverhouding na drie of vier dae nie. Die punt was nie net dat sy daardie man verloor het nie, maar ook dat sy haar hele plek in haar volk verloor het. Sy het eintlik haar inlewing met haar volk ook verloor. Sy was beroof van haar volk net soveel as wat sy van hom beroof is. Toe sien sy alle dinge duidelik en sy sien die enormiteit van wat aangaan in haar land.”

In ’n mate is dit ’n toespeling op Elsa self, aangesien sy reeds in die veertigerjare ook in ’n mate haar volk verloor het. “Ek is baie lief vir Afrikaans. Afrikaans is vir my baie belangrik … geweldig belangrik. Maar ’n mens kan nie Afrikaans en volk gelyk stel nie.”

In haar werke het sy twee manlike hoofkarakters geskep, naamlik Bonga en Van der Lingen. Teenoor Amanda Botha twyfel Elsa of sy ’n moderne man sou kon uitbeeld, “maar hierdie Bonga was … ek het sy milieu, sy probleem en sy situasie so goed geken. Ek het gevoel dat ek daarin kon opgaan. Ek het ook gevoel dat ek in Van der Lingen kan wees. Ek het natuurlik sy briewe en sy dagboek gehad. Ek het gevoel ek is in hom. Phil du Plessis kom een Woensdagmiddag kuier. Toe ek die deur oopmaak, vra hy: ‘Wat makeer jou, hoekom huil jy?’ Ek sê: ‘Van der Lingen is nou net dood.’ Jy weet toe is hy nou net dood. Ek was heeltemal, ja, heeltemal verweef met hom. Die twee mans … by Bonga was dit die situasie van geestesgoedere wat die meesterras nie wou deel met die ander nie en hoe dit tot albei se vernietiging gelei het. Dit was die toespeling. Toe, snaaks, ek het eers probeer om hierdie hele tema in Suid-Afrika te probeer afspeel. Dit het glad nie gewerk nie. Ek moes dit ver weg geplaas het. Die missionaris was ook ’n idee gewees, dit was ’n ideëroman van hoe die Westerling, die Hollander, aangepas het met sy geloof, sy lyf en met alles in hierdie dorre Afrika …”

In 2018 verskyn die derde deel van Elsa Joubert se outobiografiese tekste getiteld Spertyd. Die aanvanklike titel was Doodloopstraat. By die bekendstelling van Spertyd in Berghof waarheen Elsa verhuis het, spreek die redakteur van die boek, Etienne Bloemhof, sy bewondering uit vir Elsa Joubert se ongelooflike intellek. (LitNet)

"Langs die pad is daar een of twee klein hobbels, soos die uwe wat dink die teks is bestem om (soos enige ander) deur die normale redigeringsprosesse te gaan ... totdat mevrou Steytler my gedurende die eerste informele werksessie vriendelik dog ferm daarop wys dat die struktuur van die boek, met sy lange paragrawe, min interpunksie, die aaneenloop van gedagtes, ens, baie doelbewus beplan was om te illustreer 'hoe deurmekaar ’n ou mens se gedagtes raak'. Die bewussynstroomtegniek, oftewel dit wat my vriend die joernalis Erns Grundling noem 'die amperse James Joyce wat Elsa gedoen het', en wat nogal groot uitdagings aan die uitlegkunstenaar, die proeflesers én redakteur Bloemhof gestel het, werk egter soos ’n absolute bom, en dit beklemtoon hoe interafhanklik, hoe onlosmaaklik hede en verlede is, hoe assosiatief ’n mens se gedagtes.

"En met watter verstommende intellek het ons nie hier te make nie! Nie alleen sê Spertyd meer as byna enige ander boek wat ek ken oor die oudwordproses nie, maar – en dit sê die skrywer self – 'Dis eintlik ’n boek oor die menslike bestaan.' Om die flapteks aan te haal (want ek reken dis een van my beter oomblikke): 'Dit bied nie alleen helder insig in die skrywer se lewensbeskouing nie, maar nooi ten slotte elke leser uit om diep na te dink oor sy of haar eie bestaan.' En dít sonder enige sweempie van sentimentaliteit; trouens, mevrou Steytler het dit – vriendelik dog ferm – geveto toe ek een van my gunstelingwoorde, 'deernis', in die blakerteks wou inspan.

"In ’n jaar wat gekenmerk word deur groot boeke uit NB Uitgewers se stal – ek dink aan dié van Etienne van Heerden, Eben Venter, Karel Schoeman, Marlene van Niekerk, en ja, ook Jacques Pauw – is Spertyd ’n publikasie waarop ons geweldig trots is. Dit is ’n belangrike boek wat een van Afrikaans se gróót geeste se reputasie opnuut bevestig. Klokhelder. Dit is ook ’n boek wat vir my en Solette Swanepoel die bevrediging bied – so hoop en vertrou ons – dat ons darem niks gedoen het om die indrukwekkende inhoud skade aan te doen nie!

"Ek vermoed Spertyd is ’n boek wat vir velerlei lesers ’n velerlei verskillende dinge gaan beteken. ’n Ryk boek wat baie verskillende invalshoeke kan akkommodeer. Net vanoggend skryf Erns Grundling byvoorbeeld aan my: 'Waarvan ek veral hou is dat Elsa Joubert nou eers besef al haar boeke – romans en reisboeke – het gegaan oor die storie van die onderdruktes, die gemarginaliseerdes ... Op ’n manier is Spertyd dalk ’n voortsetting hiervan. As ’n mens dink aan bejaardes se uitdagings, hoe hulle uitgeskuif word in die samelewing ...'

"Hierdie boek is een wat homself by uitstek nie maklik laat inperk of kategoriseer nie. Ek dink dadelik aan die heerlike humor rondom StomJapie (die loopraam op wiele) of die amper burleske beskrywing van ’n groot ete saam met mede-negentigjariges. Dan is daar die sober, deurtastende blik op maatskaplike en ander baie belangrike sake. En dan weer die sjarmante blik op ’n intieme gesinslewe ... Ek dink nie dis vergesog om te sê nie: dis ’n belangrike boek wat veel sê oor hoe dit is om in Suid-Afrika te lewe.

"Mevrou Steytler het nou al by ’n paar geleenthede genoem dat sy nie meer die energie het om op reis te gaan nie. Maar uiteraard ís Spertyd ’n reisboek ... oor die binnereis, 'om die ouderdom as ’n kontinent te verken ...' Bowenal is dit ’n geskenkboek – dit is ’n geskenk aan alle Elsa Joubert-aanhangers wat by die lees van dié boek opnuut sal besef, wel, presies hóékom hulle Elsa Joubert-aanhangers is."

In sy resensie op LitNet skryf Chris van der Merwe dat hoewel Spertyd beskou kan word as ’n vervolg op ’n Wonderlike geweld en Reisiger, dit ook ’n teks is wat op sy eie bene kan staan. "Dit handel oor die belewing van ’n hoë ouderdom, maar die ouderdom is verstrengel met die verhale van vroeër. In die afsluiting van haar lewe is ’n ganse leeftyd opgeneem.

"In haar resensie in Rapport (26 November 2017) wys Louise Viljoen daarop dat die woord 'spertyd' verskillende betekenisse kan hê. 'Spertyd' dui op tyd wat verbygaan, op ’n taak wat betyds voltooi moet word. ’n Mens dink aan die Engelse woord 'deadline', wat vir hierdie boek baie relevant is, want die dood is hier die finale sperdatum. Dit speel ook mee in die titel van die eerste hoofstuk, 'Doodloopstrate'. Viljoen wys egter daarop dat 'sper' ook etimologies met 'wyd oopmaak' verband hou; dink maar aan 'oopgesperde oë'. Ook dié betekenis is hier van belang, want Spertyd is ’n boek oor sowel die afsluiting van die lewe as dinge waarvoor die oë in die laaste lewenskof oopgaan."

Van der Merwe sluit sy resensie af: "Spertyd is ’n wonderlike boek, ryk aan insigte en met ’n verskeidenheid van emosies. Dis ’n boek wat ontstel maar ook inspireer; wat die leser ontroer en laat glimlag; wat die skok van die mens se verganklikheid balanseer met die troos van dinge wat standhoudend is."

In Rooi Rose (5 Februarie 2018) vergelyk Willie Burger Spertyd met Karel Schoeman se boek oor oudword, Slot van die dag wat postuum in 2017 verskyn het. "’n Mens kan byna nie vermy om hierdie twee outobiografiese beskouings van die oudwordproses deur twee belangrike Afrikaanse skrywers met mekaar te vergelyk nie. Een van die vernaamste verskille tussen Schoeman en Joubert is dat Joubert kinders en kleinkinders het.

"Soos Schoeman, skryf Joubert sonder skroom oor die verlies wat hoë ouderdom meebring (...). Sonder om sentimenteel te raak, sonder om selfbejammerend te wees, beskryf Joubert in Spertyd hoedat ’n ouerwordende mens se wêreld al meer ingeperk raak, dat ’n mens 'met vermindering op elke terrein' leef. Maar dan vra sy haarself af wat die 'seën van ’n geseënde hoë ouderdom' dan sou wees. En sy antwoord: 'Wat hier met helder ligte uitstaan, is jou kinders'. (...)

"Om te skryf is ’n manier om ervarings weer te bedink, om betekenis aan alles te kan gee. Joubert het haar lewe lank geskryf om haar bestaan in hierdie land te begryp. Sy doen dit steeds in Spertyd. Haar 'agternaloop met woorde' bied vir haarself insigte en gee sin aan haar al meer ingeperkte bestaan. Sy beskryf die inkrimping op nugtere manier sonder om haar aan ’n verlammende nostalgie of moedeloosheid oor te gee. Sy probeer steeds nuwe sin gee, nuwe dinge leer – al is dit hoe om sinvol met haar afgetakelde liggaam om te gaan. En omdat sy steeds wil leer en oop is vir nuwe maniere van verstaan, is Spertyd nie so pedanties en negatief as Schoeman se Slot van die dag nie."

Op Woorde wat weeg is Joan Hambidge eweneens beïndruk met Spertyd. "Spertyd sit vol vinjette wat vir die leser en Joubert-liefhebber sleutels gee tot haar sosiale gewete. Dit is ’n boek waarin die skrywer hardop dink, onder andere oor taal. Sy nuanseer telkens haar gevoelens. Enersyds is sy krities oor die Afrikaner se groepdenke (met Afrikaans wat nou ook in die spervuur is); andersyds weet sy Engels is die wêreld- en kompertaal. Sy is wel ’n taalpatriot, bely sy, en maan ons om eerder die klein erfie wat jou toebedeel is, te bewerk (128).

"Daar is herhalings wat te make het met die sirkelgang, met herbesoeke, met hardop-dink. Vriendskappe word beskryf (Audrey Blignault, Rita Scholtz, Annari van der Merwe, die taxi-bestuurder …) en die belangrikheid van haar kinders en kleinkinders – en natuurlik: haar man, wyle Klaas Steytler, ’n onderskatte skrywer.

"Wat Elsa Joubert skryf oor die behoud van boeke, moet ons almal ter harte neem. Hoe boeke (regte boeke) vertroos. Sy verwys na ’n boek uit 1926, Sahara, en hoe onmoontlik dit sou wees om hierdie boek elektronies te lees. Hoe boeke om haar staan, wegraak, asemhaal, ja dit kan ’n mens nie vergeet nie.

Eweneens boeiend, is die verhouding met haar liggaam en siekte; die agterbaksheid van die liggaam. Dan is daar ’n sterk besinning oor stilte wat in ons almal skuil. Boeiend, prikkelend, sensitief …"

Publikasies:

’n Keur van artikels oor Elsa Joubert op die internet beskikbaar

• ACT Award for literature to Elsa Joubert
• Wikipedia: Elsa Joubert
• Stellenbosch Writers: Elsa Joubert
• Beukes, JJ: Enkele aspekte van die romankuns van Elsa Joubert
• Boekeredakteur: Die prys het op sy tyd gekom
• Botha, Amanda: Boekmissionaris
• Botha, Amanda: Elsa Joubert voel tuis in die hart van Afrika
• Carolyn: Elsa Joubert receives 2013 Arts and Culture Trust Lifetime Award for Literature
• Fryer, Charles: Elsa Joubert bly op reis met onverwoesbare drif
• Grundling, Erns: Elsa Joubert: ’n ewige reisiger
• Grundling, Erns: Profile: Elsa Joubert
• Joubert vat essensie van Afrika stewig vas
• La Vita, Murray: Die reise van Elsa Joubert
• Lemmer, Leon: Elsa Joubert as Afrikaanssprekende nie-Afrikaner
• Meyer, S: Reise in identiteit: aspekte van plek en hoort in verhale van Elsa Joubert en Riana Scheepers
• Myburgh, Melt: Avonture van ’n kopreisiger – ’n kuiertjie by Elsa Joubert
• NB-uitgewers: Elsa Joubert
• Om met woorde te werk is ’n ryk avontuur – Elsa Joubert
• Opperman, AJ: Elsa Joubert toor op 95 steeds met woorde
• Pople, Laetitia: Steriele “sendeling” kort leiding en ontknoping
• Rasgeveg oor ’n lyk [Sendeling]
• Scholtz, Gerard: In die nabyheid van bome
• Rothman, Jan-Ben: Outo-etnografie, apologie en belydenis in outobiografieë van Elsa Joubert, André P Brink en Koos Kombuis
• Skrywer, ma, ouma skuur skouers
• Smith, Francois: “Ek leef eers as ek skryf”
• Elsa Joubert vereer deur medeskrywers
• ’n Soentjie laat steier Elsa Joubert na eksamen
• Steytler, Nico: Nóg stories te vertel ná 90 jaar
• Van Coller, HP en Human-Nel, Marian: Schreiner vs Joubert: hul vernuwende rol in die Suid-Afrikaanse literatuursisteem
• Vogel, Wanja: Die rol van identiteit en ruimte in die uitbeelding van vrouekarakters in geselekteerde romans van Elsa Joubert (tesis)
• Wasserman, Herman: Sy kap die klip met skeppende vuur
• Wasserman, Herman: Sy het “gekap” en baie vermag
• Wenzel, Marita: The African connection: Elsa Joubert’s journeys towards selfhood and commitment (slegs titel)

Artikels deur Elsa Joubert beskikbaar op die internet

• Bedanking by die ontvangs van die Universiteit van Johannesburg se prys vir skeppende skryfwerk
• Hoe dit gekom het dat ek Poppie geskryf het
• “Laat dit dan my protes wees”
• Om ’n klein stroompie af te keer
• Sekere dinge móés net gebeur

Die opsteller vra om verskoning dat van die skakels nie tans kan oopmaak nie, maar Media24 se koerantargief is op die oomblik nie toeganklik nie.

Bron:

• Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum

• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

The post Elsa Joubert (1922–) appeared first on LitNet.

Sêgoed van Reza de Wet “Ek is maar ’n lui mens. Ek skuif ’n bietjie hoër teen die kussings op en skryf net daar in die bed. Dit voel of daar dinge in my slaap gebeur wat ek op papier moet kry. Daar is mos gedurig dinge in ’n mens se onderbewussyn aan’t spook en gebeur.” (Sarie, 7 Julie 1993) Oor die feit dat mense haar die vroulike Fugard noem: “Dit is ’n groot kompliment, maar ons skryf oor verskillende wêrelde. Hy konsentreer op die werklikheid en wil dit getrou weergee, maar vir my moet die teater ’n sprokie wees, of soos ’n fabel.” (Sarie, 7 Julie 1993) Oor toekennings: “Dit is nie net erkenning vir my nie, maar vir almal wat aan die stuk werk, soos die regisseur, akteurs en tegnici.” (Sarie, 7 Julie 1993) Oor Grahamstad: “Dis ’n vreeslike verleidelike soort dorp. Niemand verwag iets van jou nie. Ek hou van die Engelse mood, die gebrek aan ’n spesifiek Afrikaanse ‘presence’. Ek kan daar Afrikaans wees sonder druk.” (Boekewêreld, 18 Mei 1994) “Ek lees. Baie min Afrikaans. There’s something a little earnest about Afrikaans? Maar ek probeer Afrikaans lees. Ek sweer.” (Boekewêreld, 18 Mei 1994) Oor die eerste Hertzogprys: “Die prys is ’n beloning vir almal wat so lank gewerk het om hierdie dramas op die planke te bring. As ’n mens nie jou dramas kan sien nie, verloor jy moed. Dan wil jy nie meer skryf nie. ’n Mens moet die bekroning nie te persoonlik opneem nie. Dis my werk wat bekroon is en nie ek nie. Jy moet die twee dinge uitmekaar hou. Die werk is ’n selfstandige skepping. Dit kan gebeur dat ek ná vandag nooit weer iets kan skryf nie.” (Beeld, 23 April 1994) “Ek voer nie ’n taalstryd as ek in Afrikaans skryf nie. Ek skryf in Afrikaans omdat spesifieke stukke – soos dié in Vrystaat-trilogie wat onder meer ’n ontmaskering van die Calvinisme en die patriargale samelewing is – in Afrikaans geskryf móét word. Ek het ’n groot liefde vir my taal. Dit het ’n ryk tekstuur en baie kleurryke en verbeeldingryke idiome. Om in Engels te skryf, is nie so ’n intieme ondervinding nie. As ek in Engels skryf, is ek effens meer verwyder van dinge.” (Boekewêreld, 18 Mei 1994) “Writing is like a dream – it makes me terribly tired – I can’t write for more than two hours at a time. It’s like being in a trance and I feel confused afterwards. Once I’ve written something it is like waking up from a dream and it fades. I try to keep it with me to believe that I own it. But writing is not a very personal thing for me.” (Eastern Province Herald, 29 Junie 1994) “Sensuur is sensuur. Maak nie saak waar dit vandaan kom nie – van links of regs. Dis fascisties om van teater te verwag om enige boodskap oor te dra buiten dit wat natuurlik uit die stuk spruit.” (Vrye Weekblad, 14 Julie 1989) “’n Toneelstuk moet nie die gemeenskap probeer weerspieël nie, maar deur die eiesoortige manier waarop die dramaturg die wêreld waarneem, vir ander ’n ander wêreld en ’n ander werklikheid laat ervaar.” (Oosterlig, 17 Mei 1991) “Drama moet nooit as mondstuk gebruik word vir politieke en sosiale kommentaar nie. As drama – in die woorde van Ionesco – ’n doel moet dien, moet dit wees om te bewys dat daar iets is wat géén doel dien nie, ’n feesviering van pure droom en pure spel.” (Oosterlig, 17 Mei 1991) “Ek weet nie wat mense daarmee bedoel wanneer hulle sê die teater moet realisties wees nie. Elke mens het sy eie realiteit, alle ervaring is uniek en elkeen het ’n verskillende manier waarop hy sy lewe beskou.” (Oosterlig, 17 Mei 1991) Is fantasie werklik vir haar ’n skerp skeppingsimpuls? “Geheel en al! As jy jouself op, sê maar, die Afrikanerpsige in byvoorbeeld Diepe grond verdiep of verloor, kom ’n mens tog uiteindelik by die waarheid uit. Die werklikheid het vir my net soveel te doen met die psige en fantasie. Hulle is eintlik maar net spieëlbeelde van mekaar, die buitewêreld en die binnewêreld.” (Beeld, 24 Junie 1997) Met die repetisie vir Die see in 2011: “Om toneel te speel, moet jy soos ’n dier wees wat jou oë en ore en al jou sintuie oophou. Dis baie uitputtend, ons is heeltemal kláár met die lewe, maar op ’n ander manier voel ek soos ’n sirkusmens. Ek voel of ons in ’n karavaan kan rondtoer!” (Volksblad, 26 Maart 2011) “Skryf het nie makliker geraak oor die 25 jaar nie. As ’n skrywer die verkeerde byklank op die verkeerde plek sit, kan dit die hele ritme en die musiek van die stuk omvergooi.” (Volksblad, 26 Maart 2011) Of sy geïnhibeer gevoel het nadat Temple Hauptfleisch ná die tweede Hertzogprys vir Drie susters twee gemeen het sy sluit haar aan by die wêreld se beste dramaturge van die eeu, het sy geantwoord: “Dit is vir my so lekker om te skryf. Dit is asof ek verskriklik honger is of baie dors; en ek hou uit en hou uit en dan vergryp ek my heeltemal. Dit is vir my soos ’n soort aptyt, amper fisiek. Ek sal dit my nooit om die een of ander rede kan ontneem nie. Al wat kan gebeur, is dat die impuls om te skryf nie weer by my sal opkom nie.”

Gebore en getoë

Reza de Wet is op 11 Mei 1952 in Senekal in die Oos-Vrystaat gebore, die enigste kind van regter HF de Wet en Elizabeth Mary (née Marais). Sy is die agterkleindogter van Charlie Marais, wat die ouer broer van Eugène Marais was. Generaal Christiaan de Wet was haar oupagrootjie se neef. Haar pa was later hoofregter van die Vrystaat.

Reza vertel vir Willemien Brümmer (Die Burger, 26 Maart 2011) van haar ouma en ma: “My ma het ’n wonderlike sin vir die bisarre en die makabere gehad – ’n gebore aktrise. My ouma was ’n begaafde mezzo-sopraan wat by La Scala in Italië ’n kontrak aangebied is. Maar toe gaan haar ouers in die Groot Griep dood en die ouma kry ’n helse nervous breakdown. Nervous breakdown was elke tweede woord in ons familie.”

Elke jaar het Reza en haar ma in die voorste ry by die sirkus gesit. “My ma wou hê ek moet skrik as die narre so vreeslik raas. En die sweefkunstenaars! Oeee, en die tente was so hoog!”

Reza was vroeg reeds verlore in haar eie wêreld, vertel sy aan Wilhelm du Plessis (De Kat, Julie 1997). "As enigste kind lees ek baie en tower ek maatjies op wat niemand kon sien nie. Ek begin skryf toe ek vyf jaar oud was. Toe ek in sub A (graad een) was, het ek reeds ’n bloemlesing van ongeveer twintig gedigte of versies gehad. Ek word ook groot op Eugène Marais se gedigte en die donker verbeeldingswêreld van sy kortverhale en spookstories."

In haar ouerhuis is Reza van jongs af aan die kunste blootgestel. In ’n onderhoud met Madeleen Welman in Rooi Rose van 30 Desember 1992 sê sy: “My ma het ’n intuïtiewe begrip en liefde gehad vir alle kunsvorme. Daar was altyd kuns- en musiekmense by ons. My pa weer, is ’n wetsmens, ’n logiese mens. Sy stille krag en bestendigheid het my ewewig gegee.” By haar ma het sy nie net liefde vir die kunste geleer nie, maar veral om ’n individu te wees. “Sy was ’n algehele non-konformis met ’n absolute afsku van enigiets wat bloot die norm was. Sy was so omdat my ouma so was.”

Reza vertel aan Una Nieuwoudt (Die Burger, 16 Maart 1994) dat sy maar drie was toe sy die eerste keer teater toe is om te gaan kyk hoe haar ma in ’n operette sing. “Kleintyd het die teater al vir my ’n soort feëverhaalelement gehad. Ek het gedink dis toordery wat my ma so klein laat word het en het haar gevra of dit seer was.” Op vyfjarige ouderdom woon Reza haar eerste toneelstuk by saam met haar ma in die saal van Oranje Meisieskool.

In sub A sou Reza in haar eerste toneelstuk speel. “Elke toneelstuk waarin ek ooit was, was vir my ontsettend belangrik. Ek onthou dit asof ek wérklik daar was. Ek moes as ’n muis op en af van ’n stoel klim en die kinderrympie ‘Hickory dickory dock’ sing. Ek het so ’n groen geruite rok gehad, en ’n dik stert. En toe word ek siek – ek was báie siek as kind. Ek kon nie meer in die konsert wees nie, en ek het so aan die stert vasgehou en gehúil. Dit is tóé dat ek aan myself belowe het dat as ek gesond word, ek áltyd in konserte gaan wees.”

Haar loopbaan as toneelspeler begin ook op skool, waar daar ’n baie goeie dramavereniging was en ook ’n baie goeie Engels-onderwyseres, Miss Ligget. Die produksie van Quality Street het alles begin. Reza vertel aan Andreij Horn in ’n onderhoud in Die Bult van September 1998 nadat sy in 1998 aangewys is as een van die Oud-Kovsies van die jaar, dat sy op skool die ster van die opvoerings was. “Dit het net so ’n belangrike invloed op my latere lewe gehad. As daar een mens op skool was wat my op ’n besondere manier geraak het, was dit Miss Ligget. [...] Al ons opvoerings was in Engels, omdat dit natuurlik die werke was waarin sy belang gestel het. Ons het dit saam met die seuns van St Andrew gedoen. Dit was nogal ’n snaakse kombinasie vir daardie jare. Oranje en die Engelse seunskool. Ek dink nie dit is ooit weer daarná gedoen nie. Die invloed van dié soort ervaring bly by ’n mens.” Hoër Meisieskool Oranje is ook waar Reza gematrikuleer het.

In De Kat van Junie 1988 verduidelik Reza aan Rachelle Greeff van haar gewaarwordinge oor haar eerste sestien lewensjare in Bloemfontein, die hartland van die Afrikanerdom, en watter rol dit later in haar werk speel. "Tydens my skooljare in Oranje Meisieskool is die Anglo-Boereoorlog deurentyd beklemtoon. Daar was ’n standbeeld van die vrou met die kappie en ’n heilige ontsag is daagliks vir dié beeld ingeprent. Ek het intens bewus geword van die atmosfeer van die oorlog, en in my stuk Nag, Generaal kom dit sterk na vore. “Gelukkig was daar die twee jaar in Kimberley. Dit was, dankie vader, ’n gemengde skool met ’n hoë persentasie minder gegoede kinders. Dis van hulle van wie ek gehou het. Mense met vitaliteit, in noue kontak met die lewe. (...) Die lewe hier was ryk aan tekstuur. Ek was agt en nege jaar oud, en die Kimberley-ervaring het my wesenlik verander.” Op Kimberley het Reza geskryf en opgevoer en die kindertjies van Du Toitspan gelok met koekies en koeldrank. Die aksie het hulle nie so geboei nie en elke nou en dan het ’n stemmetjie haar op die “verhoog” bereik: “Kan ek nog ’n koekie kry, asseblief?”

Sy het eintlik nie hiper-Afrikaans grootgeword nie, sê sy aan Barrie Hough (Rapport, 0 Augustus 1998). “My familie is nie hiper-Afrikaans nie. Ek het ’n eienaardige familie. Dit is meer die mense wat om ons gebly het en met wie ek in aanraking gekom het, wat my die Afrikaanse onderbou gegee het. Ek kom eintlik uit ’n effens vervalle, dekadente familie as ’n mens praat van Afrikanerdom. Ek is nooit kerk toe gesleep nie. Daar’s nooit met sulke dinge gedweep nie. Daar was eintlik baie vryheid en ek het ontsettend in aanraking gekom, vandat ek klein was, met Engelse en ander letterkundes. My ma-hulle se boeke was alles Engels. Ook wat ek gelees het toe ek klein was, was dikwels Engels. Ek dink dit vorm insig.” Reza lees Saarttjie en Trompie saam met William Brown en Enid Blyton. Sy kon ewe lief wees vir Saartjie en Little Women, maar lees die een met een deel van haar en die ander met ’n ander deel.

Sy erken teenoor Johann Botha (Die Burger, 13 Maart 1993) dat Senekal vir haar ook soos die hemel was. “Die dorp was ’n plek met kante. ’n Kind dink mos groter as die lewe. Op die dorp was sulke mense. En my ouma-hulle was glad nie eng nie. My ouma was nogal eksoties! Op Senekal was die mense eenvoudig nader aan jou, alles was soveel meer onmiddellik. Daar was mense op die platteland wat miskien glad nie in die stad sou kon oorleef nie. Soos die hoer van die dorp, wat deur die kerk versorg is. Haar uitstal van haar organe, haar uitdagende klap op haar buik en gespog: 'Kyk, ek is hol!' In vergelyking was die stad maar grys. Die bisarre, die makabere het deel geword van my ervaring.”

Op vyftienjarige ouderdom word sy die eerste keer aan die Russiese dramaturg Anton Tsjechof bekendgestel, en dit verander haar hele idee van drama en was vir haar tegelyk baie bekend, maar ook misterieus en betowerend. En die mistiek is vir haar baie belangrik. Die werk wat Sukovs in die laat jare sestig in Bloemfontein gedoen het, het vir soveel teateropwinding gesorg dat dit vir Reza beïnvloed het. Sy was nog op skool, maar kon na eksperimentele teateraanbiedings soos Becket se Waiting for Godot gaan kyk.

Verdere studie en werk

Na skool sit Reza haar studies voort aan die Universiteit van die Vrystaat, waar sy in 1973 haar BA-graad behaal met drama en Engels as hoofvakke. Sy verwerf ook haar BA Honneursgraad aan die UV. Gedurende haar studiejare speel sy gereeld toneel – in die Vrystaat, in Kaapstad en in die destydse Transvaal, onder meer vir Truk en die eksperimentele Arena-geselskap. Sy speel hier saam met Lindsay Reardon, haar toekomstige eggenoot.

Een van haar eerste hoofrolle was juis vir Truk se Arena-geselskap. Sy het die rol van die verlamde Lis in Arrabal se Fando en Lis gespeel. “Eers laat die sadistiese Fando my val van ’n hoogte,” vertel sy aan Willemien Brümmer, “soms pluk hy my aan my hare rond. Saans vee die verhoogbestuurder my heuplengte hare met ’n reusebesem van die verhoog af. Ek was in soveel pyn dat die dokter vir my vra of ek in ’n ‘major car accident’ was.”

Tien dae ná die openingsaand tref Reza ’n ontstelde verhoogbestuurder aan. Die vertoning moet gekanselleer word, want Fando het geval en twee ribbes gebreek. “Ek is jammer om te sê, maar ek was so ontséttend verlig!”

Sy vertrek daarna na die Universiteit van Kaapstad, waar sy ’n nagraadse diploma onder Robert Mohr behaal. Sy slaag later haar meestersgraad in Engels aan Unisa. Reza begin ook in 1985 met haar doktorale tesis oor Henry James. Sy is dosent aan Rhodes-universiteit in Grahamstad, waarheen sy en haar man en dogter, Nina, in 1982 verhuis het.

Nina se geboorte het ’n oorgangsfase in haar lewe ingelui. Vir haar was haar kind ’n band tussen haar en die wêreld. “Sy het my binnewêreld gedwing om te skakel met die wêreld daar buite, die werklikheid. En uiteindelik was daar iemand wat nie aan die einde van die dag moes huis toe gaan nie.” Die trek na Grahamstad was die gevolg van die onpersoonlike bestaan en gejaagdheid van Johannesburg. “In ’n betonoerwoud verloor jy kontak met jou wortels, jou kern. En Grahamstad (waar Casspir en donkiekar saamry) het na die ideale plek gelyk. Dis so half nêrens: ’n plek van vier winde,” het sy aan Brümmer verduidelik.

In 2007 tree Reza uit as professor van die Dramadepartement van Rhodes-universiteit.

Die eerste stuk skryfwerk wat Reza geskryf het, was ’n Engelse toneelstuk getiteld Heathcliff and the dancing bear, oor Heathcliff se jeug voordat hy op Wuthering Heights aangekom het. Uys Krige se Die goue kring was die eerste toneelstuk wat sy ooit gesien het. Haar ma was die toneelbestuurder en dit het ’n baie groot indruk op die jong Reza gemaak – die eenvoud en die betowerende kwaliteit daarvan.

Haar wortels lê in die eerste vyftig jaar van die twintigste eeu. Sy het nooit regtig ’n aanvoeling gehad vir die moderne Afrikaanse letterkunde nie. Sy vertel aan Anja Huismans en Juanita Finestone: "Ek is dol oor Totius en Boerneef en hulle werk is vir my pragtig. Ek is ook beïnvloed deur ander literêre tradisies en lees baie, maar meestal Engels. Ek het geweldige ontsag vir Henry James en die manier waarop hy met menseverhoudings en die ongesegde tussen mense omgaan. En dan is daar ook Becket en Arabel en natuurlik Strindberg, Ibsen en Tsjechof."

In 1984 begin Reza skryf aan Diepe grond. In 1985 moes ’n vriend van haar by die Dramadepartement by Rhodes na die ATKV Kampustoneelfees gaan en hy het toe nie ’n stuk nie. Hy vra Reza se hulp. Aan Riaan de Villiers (Die Suid-Afrikaan, 31 Mei 1987) vertel sy dat sy baie “disgusted” met die stuk was en lanklaas daaraan gewerk het. Maar die belangstelling herlewe en sy skryf goed by. “En toe ons begin werk daaraan het ek eers baie entoesiasties geraak. Want ek kon elke dag gaan, self speel en die ding in die praktyk sien. Só het ek hom eindelik klaar geskryf, in die loop van hierdie proses.”

Met die skryf van Diepe grond gebruik Reza Alba Bouwer se Stories van Rivierplaas as literêre verwysingspunt. Die name stem ooreen met dié in Rivierplaas, maar daar is ’n hemelsbreë verskil tussen haar en Alba Bouwer se werk. Sy gesels met Barrie Hough (Rapport, 19 Augustus 1998): “Alba Bouwer het ’n mitiese en idilliese Suid-Afrikaanse kleintyd geskep. [...] In Diepe grond beeld ek die vernietiging van ’n dergelike paradys uit. Veral die rol van die swart vrou, Melitie, is vir my baie belangrik. Ek sien haar as ’n soort beginpunt vir die ‘kinders’ in Diepe grond. [...] Melitie ... is vir my ’n karakter wat diep in Afrika gewortel is, ’n soort Moeder Afrika.” Diepe grond is ’n swart komedie oor ’n broer en suster wat vasgevang is in ’n ewige kinderlewe deur hulle oorlede ouers se streng waardes. Hulle swart kinderoppasser gee vir hulle die onbevange liefde wat hulle ouers nooit aan hulle kon gee nie. Hulle deel dieselfde bed en herspeel klein traumatiese tonele uit hulle verlede waarin hulle soms die persona van hulle ouers aanneem.

Die wye reaksie op hierdie stuk ná die Kampustoneelfees was vir Reza ’n skok. Sy het nooit verwag dat wat “vir my ’n private spel was, ooit so ’n reaksie sou ontlok en wyer implikasies kon hê nie”. Mense het na haar toe gekom met trane in hulle oë en het gesê dat sy die Afrikaner se psige blootgelê het en dit met deernis gedoen het.

Na die opvoering by die Kampustoneel koop die Markteater die stuk, maar kon vir ’n jaar en ’n half niks daarmee doen nie, omdat Tafelberg Uitgewers met ’n hofsaak begin het omdat die karakters na Alba Bouwer se karakters vernoem is. Die uiteinde was dat Reza die name van die karakters verander het, en die stuk is in 1986 in die Markteater opgevoer.

Reza het feitlik oornag ’n dramaturg van statuur geword, en die Markteater-produksie van Diepe grond met Lucille Gillwald as regisseur wen sewe Vita-toekennings. “Dit was net vir my ’n ontstellende ervaring om niks met die produksie te doen te hê nie. Ek onthou, ek het by iemand gebly met ’n houttrap waar ek so gesit en huil het. Dis son was nog nie op nie en ek het gesit en wag dat ek vir Lucille kon bel, want sy wou die helfte van die hoenderhok-toneel uitsny. Sy het dit toe nie gedoen nie, maar dit was nogtans ’n traumatiese gesprek,” vertel Reza aan Brümmer.

Diepe grond is in 1986 gepubliseer en in 1991 saam met Op dees aarde en Nag, Generaal onder die titel Vrystaat-trilogie uitgegee. Helize van Vuuren skryf dat daar ’n onbeholpenheid in die hantering van tegniek en ’n oordadigheid in Diepe grond is. Tog toon die jong dramaturg belofte – al het hierdie debuutdrama nog nie behoorlik vorm gekry nie. Die drama word met die AA Mutual-prys bekroon.

Op dees aarde is ook op die ATKV Kampustoneelfees opgevoer (in 1986), en ná die opvoering, waarin Reza die hoofrol speel, skryf Adrienne Sichel in The Star (15 April 1986): “Preconceptions had to be discarded to appreciate this exquisite flight of fantasy which dabbles thought-provokingly in the supernatural. De Wet ... proves once again that she is a writer and actress of international stature.”

In 1990 word Reza deur Robert Shore van die Dramadepartement van die Universiteit van Suid-Kalifornië in Amerika genader vir ’n vertaling van Diepe grond, wat hy bestempel as "a play of remarkable substance and power”. Hierdie vertaling is in Los Angeles as Deep ground deur beide die Universiteit van Suid-Kalifornië en die professionele teater opgevoer en is besonder positief ontvang.

Vrystaat-trilogie word in 1991 met die Rapport-prys vir drama bekroon en in 1992 met die CNA-prys. In 1994 ontvang Reza die Hertzogprys vir Vrystaat-trilogie, sowel as vir die trilogie Trits (waaroor verderaan meer). Sowel Diepe grond as Op dees aarde is vir Vita- en Dalrotoekennings benoem en in 1986 ontvang Diepe grond sewe Vita-toekennings. In 1987 ontvang Op dees aarde ook ’n Vita-toekenning, en drie Vita-toekennings volg in 1989 vir Nag, Generaal. Hierdie drie tekste vul mekaar goed aan en is ingebed in die geskiedenis van die Afrikaner. Dit dui op die enigheid van Calvinistiese leerstellinge soos baie Afrikaners dit vertolk.

In 1988 bring die Markteater vir die eerste keer ’n Afrikaanse stuk na die Grahamstadse Kunstefees in die vorm van Reza se Nag, Generaal. In hierdie stuk streef sy daarna dat Afrikaners met Afrika versoen moet word. Die drama se aanvanklike titel was Paljasdraer.

In 1989 word Reza se Engelse stuk In a different light in die Markteater in Johannesburg opgevoer, en tien jaar ná haar eerste groot rol in dieselfde teater speel sy weer self in haar stuk. Hierdie stuk is ’n weerspieëling van Reza se persoonlikheid sonder die reaksie op sosiale druk. In ’n onderhoud met Chris du Plessis in Vrye Weekblad (14 Julie 1989) sê Reza meer oor hierdie stuk: "Hierdie Tsjechofagtige stuk behandel die intense perspektiefverskuiwings wat in menslike kommunikasie plaasvind, behandel; die chaotiese verstrengeling in mekaar se psiges; hoe mense se persoonlikheidstrukture verander afhangende van die mense met wie hulle te doen kry. Dis ook in ’n ander sin kommentaar op die deurmekaar verlede."

In 1991 word A worm in the bud by die Grahamstadse Kunstefees se randfees opgevoer en besorg dit aan Reza ’n Vita-nominasie as dramaturg van die jaar. Dit is in 2011 weer op die planke gebring met Karolien van Zyl en Stephanie Hough in die rolle van die twee susters Emma en Katy Bennett. Die een is in ’n Victoriaanse “parlour” en die ander in ’n opstal in die Karoo. In die briefwisseling van 1904 tussen die susters kom ’n aangrypende portret te voorskyn. Dit ís ’n teaterproduksie wat goed werk – klassieke Reza de Wet.

Reza se volgende gepubliseerde Afrikaanse dramateks is die trilogie Mis, Mirakel en Drif, wat onder die titel Trits gepubliseer word. Mis word in 1993 deur Kruik in die Arena-teater opgevoer met Marthinus Basson as die regisseur. Die stuk speel hom af op ’n dorpie ná die Depressie, en gaan oor ’n ma en ’n dogter wat oorleef deur op die plase in die omgewing mis te verpak. Dan besoek ’n sirkus die dorp en die spanning loop hoog, want die vorige twee jaar het ’n jong meisie elke keer onverklaarbaar verdwyn. Mis vorm saam met Mirakel en Drif ’n siklus van drie. “Soos in die mirakelspel van die Middeleeue is drie elemente verweef, naamlik die naïewe, die groteske en die wonderbaarlike." Mis ontvang in 1994 ’n Fleur du Cap-toekenning vir die beste nuwe inheemse drama.

In 2009 is Mis vir matriek voorgeskryf en is dit deur die regisseur André Stolz afgestof sodat daarmee na skole getoer kon word. Dit is aangepak met Bettie Kemp, Isadora Verwey, Morné Visser en Lelia Etsebeth in die rolle.

Marthinus Basson (Beeld, 18 Mei 2009) het die volgende oor Mis te sê gehad: “In Mis vertel die blinde polisieman wat gestuur is om drie weerlose vroue te beskerm teen die moontlike teenwoordigheid van ’n jongmeisiedief in die dorp, ’n aangrypende verhaal oor hoe hy as kind sy sig verloor het deur na ’n sonsverduistering te staar.

“Die verhaal is deurdrenk van sensuele detail wat ander vorme van sensoriese ervaring as sig belig. Dit dui ook die gevare van die oortreding van taboes aan en die vernietigende gevolge daarvan.

“Die polisieman is natuurlik nie blind nie, maar die verlosser van ’n jong meisie wat deur haar ma onderdruk word en vir ’n lewe mis verpak in streepsakke wat sy maak. Hy is ’n narre-Christus as teenvoeter vir die vreesaanjaende God van ’n afwesige pa, wat, nadat hy deur die Depressie geknak is en sy plaas verloor het, reeds vir sewe maer jare bo in die solder bly. ‘Wat is ’n boer sonder ’n plaas?’ sou ’n borduurlappie teen die muur kon sê.”

In Stolz se produksie vertolk Visser die rol van die polisieman, terwyl Kemp vir hope aardse humor sorg as die dorp se LO-onderwyseres, Miss Gertie.

“Dikwels is daar nie eens beligting in van die skoolsale waar ons optree nie, maar dit bly baie bevredigend om te sien hoe die betowering van teater die kinders aanraak,” vertel Stoltz (Beeld, 18 Mei 2009). “Ek kyk dikwels nie wat op die verhoog aangaan nie, maar eerder vir die leerlinge. Dan sien jy hoe hulle in die eerste 15 minute totaal meegevoer word deur wat op die verhoog gebeur.”

Stolz sê hy hoor gereeld van leerlinge wat op die plek besluit hulle wil gaan drama studeer. “Ek kan nie dink dat ’n mens ’n dramateks kan bestudeer sonder om dit lewendig opgevoer te sien nie.” Hy word ook dikwels verstom deur van die insig wat in die vraag-en-antwoord-sessie ná ’n opvoering na vore kom.

Stolz het Reza tydens die produksie van Nag, Generaal in 1988 ontmoet toe hy daarin gespeel het en ook assistentregisseur vir wyle Lucille Gillwald was. “Ek het gedink sy is ’n vreemde, wonderlike, beeldskone kreatuur. Daar’s ’n verfyndheid aan Reza wat die palet waarmee sy werk, verklap. Haar verbeelding is eindeloos.”

Dit was ook in die repetisietyd van Nag, Generaal dat hy sy “begeerte vir regie” kry het. “Die eerlikheid wat ’n regisseur moet hê ... met akteurs én dramaturg het ’n groot indruk op my gemaak. Ek wou nog altyd ’n stuk van Reza regisseer,” sê hy.

“Elke dramaturg het mos sy eie stories wat hy wil vertel. Baie van De Wet se dramas is in die verlede geplaas. Haar oeuvre lê in die eerste 50 jaar van die 20ste eeu, en in ons eie geskiedenis, maar dit gaan nie oor politiek nie. Dit gaan oor die politiek tussen mense. Haar werk vat ’n mens, veral met die eerste ses dramas in Afrikaans, van Diepe grond tot Drif, in ’n landskap in soos dié van Gabriel Garçia Marquez se romans. Dis nie realiteit nie, maar dis baie, baie real. Magiese realisme. En al lê die stories in die verlede, is die karakters só rond geskep ... hulle is totaal werklik. Kyk maar na die karakters in Mis, wat in 1936 afspeel.

“Elke mens in die gehoor kan op sy eie manier met een van die karakters identifiseer – veral met die drie vrouekarakters.”

Stolz sê hy en Reza deel ’n “obsessie” met Anton Tsjechof se werk, “die toneelstukke en die kortverhale”. En hy meen wat die resensent Paul Boekkooi in 1988 die Tsjechof/De Wet-idioom genoem het, is ’n fassinerende aspek van haar werk.

“As akteurs gesels en hoor dat iemand in ’n Tsjechof speel is daar dikwels ’n beroering,” sê hy. “‘O! Tsjechof!’ sê hulle. Dieselfde met Reza. Dis omdat dit so ’n uitdaging is om haar karakters te speel. Haar karakters, die vroue ook, het balls.

“Daar is ook dikwels ’n wêreld buite wat ons nie sien nie. Die sirkus. Die moordenaar. Wat mense intrek in haar dramas lê tussen daardie twee elemente, dit wat jy sien op die verhoog en dit wat onsigbaar daarbuite lê ... Daar is ook die kollektiewe onbewuste waarmee sy werk, die argetipes waarmee sy omgaan,” sê Stoltz. “Haar werk is rou in die sin dat sy die wortels uitruk – kyk maar na die idilliese, kinderlike, Vrystaatse plaaswêreld wat sy omdolwe inDiepe grond.

“In Mis gaan sy op gestroopte manier om met die Calvinisme. Dan is daar ook Reza se teater-magic. In Misbyvoorbeeld, wat ons by die skole aanbied in skoolsale, is daar net ’n tafel, vier stoele en ’n stofie.” 

Vir Mirakel is in Grahamstad in ’n skuur in Stephan Bouwer se agterplaas gerepeteer met akteurs soos Annalisa Weiland en Patrick Mynhardt. “Juis ’n stuk met die swaarkry en saamstaan van ’n groep akteurs as tema, en hier doen ons ons ding in die blyplek van omtrent veertig katte en honde, met die reuk van katpie wat alles omhul!” vertel sy aan Johann Botha.

Mirakel is in 2010 in Engels (Miracle) in die Leicester Square-teater in Londen opgevoer met die Britse ster Susannah York in die hoofrol. Dit is baie goed ontvang met die London Evening Standard wat De Wet se “stunningly adept” manipulasie van bekende dramatiese elemente “to chill the heart” geprys het.

Drif is in 1994 by die Grahamstadse Kunstefees opgevoer. Hierdie stuk is later in Engels vertaal as Drift en is in 1996 deur Kruik opgevoer met Marthinus Basson as regisseur. Spelers in dié Gotiese storie van mislukte liefde en dwase passie was Mary Dreyer en Diane Wilson as twee plattelandse susters met donker geheime en André Roothman en Jana van Niekerk as die geheimsinnige towenaar en sy pragtige assistent wat ’n nag onder die susters se dak deurbring. Drif is in 1995 benoem vir ’n Vita-toekenning as toneelstuk van die jaar en beste produksie van ’n nuwe stuk. Reza is ook benoem as Suid-Afrikaanse dramaturg van die jaar.

Reza was baie lief vir regissering. Die eerste stuk waarvan sy die regisseur was, was The crucible, waarvan sy in 1989 by Rhodes gevra is om die regie waar te neem. Sy het daarna August Strindberg se Ghost Sinata ook geregisseer. Oor die verskil tussen die verskillende aspekte van die drama het sy haar soos volg teenoor Kate Dyall (Eastern Province Herald, 29 Junie 1994) uitgelaat: “Wanneer jy ’n akteur is, leer jy die karakter ken. Om te skryf, is ’n eienaardige, subjektiewe ervaring wat baie privaat is – dit is ’n realiteit waarmee jy die hele tyd saamleef. Om ’n toneelstuk te regisseer, moet jy binne-in elke oomblik ingaan – die mense, wat hulle dra, wat jy hoor en sien en watter atmosfeer geskep is.”

In 1995 pak Reza ’n nuwe genre aan en word haar roman Stil Mathilda gepubliseer. Sy het ses maande met die storie in haar kop rondgeloop voor sy so tussen die klasgee deur daaraan begin skryf het. Dit het haar byna twee jaar geneem om te voltooi. “Die res van my wêreld het niks hiervan geweet nie. Maar ek het aanhoudend gevoel dat ek die skryfproses geniet – elke dag was ’n ervaring. Ek het besef dat as dit vir my lekker was, dit lekker kan wees vir elkeen wat dit lees,” het Reza oor haar roman vertel (Rooi Rose, 1 November 1995). Die hoofkarakter is Mathilda, wat amper nooit praat nie; en die verhaal speel, soos haar dramas, in die verlede op die platteland af.

Reza se volgende drama, Drie susters twee, word gepubliseer nog voordat dit vir die eerste keer opgevoer is, en die uitgewers se vertroue in haar word beloon toe dit in 1997 met die Hertzogprys bekroon word. Robert Mohr was van mening dat Reza gebore was om Tsjechof te speel. Sy vertel aan Wilhelm du Plessis in De Kat van Julie 1997 dat sy later een van Tsjechof se tekste gedoseer het, maar eers nadat sy besluit het om Drie susters twee te skryf. Sy het ook die regie van Tsjechof se Die kersieboord behartig.

Marthinus Basson het die gedagte teenoor haar uitgespreek dat daar ’n opvolg van Tsjechof se Drie susters moet wees. In teenstelling met die trae ontkiemingsproses van haar vorige dramas het die prikkeling wat sy uit navorsing opgedoen het, onmiddellik deel van haar geword tydens die wordingsproses van Drie susters twee. Vir die storie van Drie susters twee het sy meer as twee jaar gewag. Vir haar was die navorsingsproses ’n sonderlinge reis: “Op een manier het ek hier in Grahamstad gebly, en op ’n ander manier was ek in Rusland van voor die revolusie.” Om die reis volmaak te maak, het sy na simfonieë geluister, omdat Tsjechof se stukke ’n simfoniese komposisie het. Sy is ook terdeë daarvan bewus dat sy nie vir Tsjechof kan namaak nie. “Niemand kan hom namaak nie. Dis die uniekheid van Tsjechof.” Die doel van die drama was eerder om ’n interteks met Tsjechof se stuk te skep, sodat sy op hierdie wyse haar eie musiek kon hoor en aspekte van haar eie kreatiwiteit so kon ontdek.

In ’n onderhoud met Gabriël Botma (Die Burger, 10 April 1997) nadat sy gehoor het dat sy die Hertzogprys gekry het, sê Reza: “Ek het drie jaar daaraan gewerk, en gewag om te sien wat gebeur met die karakters. Dit is iets wat ek moes doen en het my nie angstig gemaak nie. Dit het natuurlik tot my deurgedring. Soos die tyd verloop het, het dit duidelik by my opgekom. Ek het dit geniet, en daar was geen wroeging soos met ander dramas nie. [...] Dit is seker omdat Tsjechof se werk so goed aan my bekend is. Dit het my onderskraag. Ek het baie geleer van hom.”

Phil du Plessis (Die Burger, 9 April 1997) skryf dat De Wet die atmosfeer van Tsjechof se styl meesterlik behou: "’n effe verloopte elegansie getemper met absurditeite, en oppervlakke wat soms net rimpelings wys van die menslike struweling wat daaragter woed."

Die rede waarom sy soveel meer betrokke gevoel het by die karakters van Drie susters twee as by haar ander dramas, is dat sy glo dat sy in ’n familie grootgeword het wat eerder soos Tsjechof se karakters tekere gaan as dié wat sy in haar Afrikaanse stukke gebruik, vertel sy aan Paul Boekkooi (Beeld, 29 Augustus 1998). “Ek het altyd gedink dat as ek my familietipes in my Afrikaanse stukke sou sit, sal niemand dit glo nie, hul temperament sou nie geloofwaardig wees binne ’n Afrikaanse milieu nie.”

Tydens die Nasionale Kunstefees in Grahamstad in 1998 span Reza en Marthinus Basson vir die sewende keer saam met die opvoering van Yelena, wat deur die Staatsteater aangebied word. Dit was Reza se eerste Engelse stuk sedert 1990. Dit kan beskou word as ’n opvolg op Tsjechof se Oom Wanja, maar dit is ook geheel en al selfstandig en berus nie op kennis van Tsjechof se stuk nie. Dit fokus op die tussenpersoonlike dramas van ’n klein groepie mense wat aan mekaar verbind is deur daardie mees verbysterende menslike emosie, die liefde.

Oor hoekom sy Yelena in Engels geskryf het, vertel Reza openhartig aan Paul Boekkooi: “Jy sou kon dink dat ek dit in die taal wou skryf wat vir die meeste Suid-Afrikaners toeganklik sou wees. Dit sou natuurlik ’n goeie rede wees, maar ongelukkig is dit nou nie waar nie. Ek werk te subjektief en ek is te selfsugtig om my oor sulke dinge te bekommer.

“Dis eintlik ’n baie eenvoudige storie: ek het onder prof Robert Mohr aan die Universiteit van Kaapstad studeer. Hy het Tsjechof in Afrikaans vertaal en was baie bekend met die dramaturg. Onder hom het ek aan die Yelena-karakter in Uncle Vania (in Engels) gewerk. Hy was toe baie gelukkig met my en het aan my gesê ek’s ’n gebore Tsjechofiaanse aktrise. Toe’t hy gesê ek moet ook aan Sonia werk... en ek het begin verstaan hoe hard sy vroeg-oggend dra aan die emmers, hoe haar hande voel.

“Toe ek later ’n oudisie vir Truk doen, het ek besef dat dié twee karakters heeltyd en volledig by my gebly het. Toe ek aan hulle dink, het hulle Engels gepraat en dis hoekom ek dié stuk in Engels wou skryf, al besit dié taal nogal radikaal ’n ander musikaliteit, ander ritmes.”

Yelena speel agt jaar later as Uncle Vania af, en Boekkooi het begin wonder of die karakter Yelena intussen ’n vrolike weduwee geword het, want sy was immers met die afgetrede prof Serebriakof getroud ... Reza het lag-lag geantwoord: “Sy is ’n weduwee, maar vrolik is sy nie. Sonia en Astrof is intussen getroud, maar die ander karakters se agtergronde het min verander en daar word eintlik nie juis na hulle verwys nie.”

Een van Reza se sterkste invloede by die skryf van Yelena was die diepere studie wat sy van Tsjechof se kortverhale gemaak het – "stukke wat haar aan haar keel gegryp het weens die donkerheid wat Tsjechof skep en die intense ervarings wat jou by die lees daarvan aangryp. Om dié rede veral speel die vier bedrywe van Yelena feitlik almal laat in die aand of nag af. Elkeen beeld ook ’n krisis van een of ander aard uit, en is meer alleenstaande. Sy beken dat sy haar in Yelena effens meer losgemaak het van Tsjechof as dramaturg as met Drie susters 2. Yelena as persoon het ook nou meer iets van ’n vampier in haar, is eksoties, gevaarlik en verleidelik.

"Sy’s dus heeltemal anders as die beskermde, stil, op-haar-plek vrou wat Tsjechof self in Uncle Vania uitgebeeld het.”

In 2003 word die Engelse vertaling van Drif, getiteld Drift, by Grahamstad opgevoer met regie deur Caroline Benamza van die Amandla-teatermaatskappy.

Reza se drama On the lake wat in 2001 by Grahamstad opgevoer is, sluit aan by van haar vorige belangstellings, naamlik ’n bemoeienis met die teatermedium en in die besonder ’n gesprek met Tsjechof. Herman Wasserman berig dat die Tsjechof-tema van haar Drie susters twee en Yelena in On the lake voortgesit word deur die karakters van Tsjechof se Die seemeeu in te span. Die stuk bespiegel verder oor die karakters en die gebeure in Tsjechof se verhaal en weef ’n digte teks wat meer vrae as antwoorde bied. Net soos Mirakel ontgin On the lake ook die krag van verbeelding en die toweragtigheid van die verhoogspel.

In 2004 skryf Reza Breathing in in opdrag van Rhodes vir die universiteit se eeufees. Dit is opgevoer met die samewerking van die Grahamstad-stigting en het tydens die Kunstefees op Grahamstad gedebuteer. Daarna is dit na die Baxter in Kaapstad, en word sodoende die eerste stuk van Reza wat in die Baxter opgevoer is.

Die stuk het ’n nou verband met Nag, Generaal en Reza sê aan Dorothea van Zyl (Beeld, 6 Julie 2004) dat die ooreenkomste tussen die stukke haar amuseer. “Dit is dieselfde generaal met dieselfde wond in dieselfde stal. Daar is ook ’n adjudant, maar hy het ’n ander naam. Daar eindig die ooreenkomste, maar dit is wel plesierig om ’n eie teks as interteks te gebruik. [...] Die oorlog word egter in Breathing in meer as tevore ’n raamwerk. Eintlik kan die gebeure hulle enige tyd op enige plek afspeel. Dit gaan nie om die realiteit nie, maar om die botsing tussen die twee wêrelde.” Die opdrag was vir ’n Engelse stuk, omdat dit bedoel was vir ’n internasionale gehoor en Engelstalige alumni. “Die hele stuk bly egter vir my Afrikaans en is eintlik in twee tale geskryf – ek hoor die generaal steeds Afrikaans praat. Die feit dat die stuk in Engels is, beklemtoon vir my wel die onwêreldse en metaforiese, die feit dat dit nie letterlik vertolk moet word nie, maar eerder universeel wil spreek.”

By die Woordfees op Stellenbosch in 2005 word Reza se drama Verleiding opgevoer met Antoinette Kellerman en Heike Gehring, en Marthinus Basson as regisseur. Hierdie stuk gaan oor Eugène Marais en veral oor sy onpeilbaarheid. Reza vertel aan Gerrit Brand (Die Burger, 3 Maart 2005) dat die konstruksie in konsentriese sirkels is om sy geheimsinnigheid oor te bring. “Dis deels openbaring, maar ook versluiering, ’n grensverlegging van feite en fiksie, en dit skep ’n ongemaklike spanning.”

In 2005 is Reza verantwoordelik vir die teks van Gary Gordon se dansdrama The unspeakable story en skryf Thys Odendaal in Beeld die volgende: “Reza de Wet se teks is ekonomies en prontuit, ontdaan van die opgeblase, niksseggende clichés wat ons eietydse danswerke so treiter.”

Tydens 2006 se Aardklop Kunstefees in Potchefstroom debuteer Reza se stuk Broers. Die drama is in 2006 deur Oberon in Engeland uitgegee onder die titel The brothers en handel oor ’n nag in die lewe van Tsjechof en sy broer Alexander. Hulle stry ná die dood van hul middelste broer, Kolja. Reza wou nooit gehad het dat dit opgevoer moes word nie, maar Marthinus Basson het volgehou en sy het toe die stuk heeltemal in Afrikaans herskryf. Sy vertel aan Kobus Burger (Beeld, 14 September 2006): “Die oomblik toe ek dit oorskryf, het dit gevoel of die karakters gelukkiger is in Afrikaans. Ek het gevoel asof die Tsejchof-familie gelukkig voel.”

Anna-Retha Bouwer (Beeld, 28 September 2006) skryf in haar resensie van die opvoering: "Dit word ’n universele ontleding van familieverhoudings, veral tussen broers. En ondanks al die donker elemente en temas is daar ook baie ligter oomblikke wanneer die ironie van die situasie jou in jou vuis laat giggel."

Op ’n vraag oor watter persoon sy die graagste sou wou ontmoet, antwoord Reza: “Ek sou graag die skrywer Anton Tsjechof wou ontmoet. Hy is ongelukkig jonk dood, maar ek was nog altyd verlief op hom. Op dertig was hy die mooiste man op aarde. Sy tekste het ’n betowerende aantrekkingskrag – ’n mens kan sy teenwoordigheid daarin voel. Dis hoekom ek so lief is vir sy werk. (...) Tsjechof het ’n fyn humorsin gehad, maar sy werk is nooit sinies nie. Hy sien die donker kant van die lewe, maar daar is altyd ’n mate van stralende vreugde.”

In 2008 is Reza terug by Aardklop met haar drama Blou uur, waarin sy weer eens sterk vrouekarakters uitbeeld. Die regie word deur Marthinus Basson gedoen. Die Verteller (Aletta Bezuidenhout) het haar hare laat perm en word opeens besoek deur herinneringe of drome van haar Aunt Celeste. Of is dit maar net die spook van Aunt Celeste wat weer begin loop het?

Volgens Kobus Burger (Beeld, 4 Oktober 2008) skets Blou uur ’n idilliese verlede; ’n tyd toe ’n hoofpyn gemaak het dat jy die gordyne dig toetrek en vir die res van die dag in die kamer lê. “Blou uur is soos fyn porselein. Dit is ’n meesterlik geskrewe teks waarvan elke woord en handeling akkuraat en met gevoel geweeg is. Dit sleur ’n mens mee in die fynste nuanses, sonder om te ‘blou’ of swaar te wees. In der waarheid is Blou uur eintlik ’n komedie van formaat. Oorspronklik en sekuur. [...] As daar ooit iets soos ’n perfekte Afrikaanse drama in teks én opvoering sou kon wees, staan Blou uur voor in die ry.”

Reza het hierdie drama in vier maande voltooi. Sy vertel dat dit alles met verlange begin het – verlange na haar ouma se huis in die Oos-Vrystaat wat sy moes verkoop, en verlange na haar kinderdae. “Ek het oor bekende dinge geskryf. Ek het nog nooit voorheen oor so ’n wêreld wat só bekend aan my is, geskryf nie. En tog was dit vir my baie moeilik. Ek het so vervleg geraak in die saak; so verdiep. Dit het pynlik geraak om daar uit te kom.”

Blou uur is, volgens Mary Dreyer, een van die aktrises daarin, “pure Reza: ’n bietjie eksentriek, ’n bietjie mal, maar op ’n goeie manier; en die mans in haar stukke is mos altyd onvoldoende.”

Blou uur is met die AngloGold Ashanti/Aardklop-Smeltkroesprys vir die beste nuwe oorspronklike verhoogteks bekroon en Marthinus Basson met die Beeld-Plus-Aardvark-prys vir grensverskuiwende werk vir die stelontwerp van Blou uur.

Blou uur is ook by die KKNK van 2009 op die planke gebring. Hier is dit aangewys as die beste produksie op die fees en is Reza vereer met ’n Spesiale Kanna vir Vernuwende Denke.

Reza se samewerking met Marthinus Basson kom ’n lang pad. Van hom sê Reza dat geen regisseur so ’n gevoel vir vorm het nie. “Hy hou ’n wonderlike balans tussen die skeppende moontlikhede van ’n stuk en die dissipline van struktuur.” In ’n tydskrifonderhoud sê sy verder: “Ek vind baie diep aanklank by hom, want op ’n manier verstaan hy my werk beter as ekself. Dit wat hy met die stukke doen, is soos ’n tweede skeppingsproses. Wanneer sy visie en my visie bymekaar uitkom, word iets heeltemal afsonderliks gevorm.” Verder sê sy dat sy rolbesetting iets is om van te droom. “Hy het ’n fyn gevoel vir styl. Ons verstaan mekaar op ’n komplekse vlak.”

Marthinus Basson beskryf Reza as ’n verkleurmannetjie van ’n dramaturg. “Sy kyk na die wêreld met die helderheid van ’n vergrootglas, en die groteske poëtiese verbuiging van ’n pretparkspieël. Sy sien humor in tragedie en verdorwenheid in ’n gelag.”

In 1996 was Reza een van drie Suid-Afrikaanse dramaturge wat na ’n internasionale dramakongres genooi is om van hulle werk voor te lees. Sy vertel aan Marietjie Coetzee dat sy uit al haar dramas voorgelees het, maar veral uit Nag, Generaal. Daar was besonder baie belangstelling in haar werk en sy kry aanhoudend briewe van toneelgroepe uit Engeland om haar werk op te voer.

Maar dit is eers vanaf 2000 dat Reza regtig haar stempel ook internasionaal afdruk. Die Britse uitgewer Oberon het aangekondig dat ’n Engelse vertaling van haar trilogie Trits: Mis, Mirakel, Drif uitgegee gaan word as Missing, Miracle en Crossing. ’n Verhoogproduksie van Drif (Crossing) het in 2001 in Hammersmith, Engeland op die planke verskyn en afsonderlike produksies van Missing en Miracle is vir April en Mei 2001 in Engeland beplan. Three sisters 2 is op BBC Radio uitgesaai en in Maart 2001 op BBC World Service. Vertalings van haar werk word in België, Frankryk, Italië, Hongarye, Spanje en Japan beplan. The brothers, A Russian anthology: Three Sisters two, Yelena and On the lake, Plays Two (African Gothic, Good heavens, Breathing) en Plays One (Missing, Crossing, Miracle) is almal alreeds deur Oberon in Londen gepubliseer. In Februarie 2009 is Reza se stuk Three Sisters deur die Koreaanse teatergroep Changpa in die Arko Arts Theater in Seoel op die planke gebring.

Reza is baie lief vir tuinmaak en haar tuin verskaf haar groot genot. Sy moet net sorg dat sy haar groot strooihoed opsit. En omdat sy met die hand skryf, kan sy enige plek skryf, selfs in die tuin. Aan Madeleine van Biljon (Die Burger, 18 Mei 1994) vertel sy dat sy veral daarvan hou as iemand anders die blomme plant waarvan sy hou. Sy is ook ’n vergaarder. Sy besit haar ouma se dagboeke van 1930 tot 1979, terwyl sy baie van haar ma se versameling oudhede geërf het. “Ek gebruik alles wat ek het. Ek is nie ’n glaskas-persoonlikheid nie.” En sy mis haar ma baie. Sy het Mis en die res tydens haar moeder se siekte en dood geskryf. “I used it to transform and transcend death. Al die opvoerings was wonderlik. Marthinus Basson het ’n nuwe betekenis aan my lewe gegee; ’n nuwe verhouding gesien en verstaan op ’n volkome ander manier.”

Reza erken dat sy iets het oor huise. Sy het in ou huise grootgeword en hulle huis op Grahamstad was vroeër deel van ’n isolasiehospitaal. “Ek het al baie gewonder oor ons huis, waar daar baie siekte, dood en smart moes gewees het. ’n Mens sou dit nie vandag agterkom nie, want die plek het ’n lekker gevoel. Ek is lief vir my huis en my goed. Iets met ’n geskiedenis trek my altyd aan, want jy ken nie sy hele storie nie,” vertel sy aan Ina Duvenage in Sarie.

In 2007 het Reza se alma mater, die Hoër Meisieskool Oranje, die Reza de Wet-tienertoneelfees ingestel. Die skool het daarmee begin om aan tieners die geleentheid te bied om die professionele verhoog te beleef. Sedert 2009 vorm dit deel van die Volksblad-Kunstefees, of Vryfees, soos dit tans bekend staan.

2011 was die 25ste herdenking van Reza se loopbaan as dramaturg. En in daardie jaar verskyn Reza vir die eerste keer in twintig jaar op die verhoog. Haar nuwe drama, Die see, met haar man Lindsay Reardon as regisseur, het tydens daardie jaar se KKNK gedebuteer. Ná die vertoning was Reza se reaksie: “Ek het van voor af eindelose respek vir die kuns van toneelspel – dit verg intense konsentrasie en energie. Dit is ontsettende harde werk. Eenvoudige dinge, soos om woorde te memoriseer, was vir my moeilik omdat ek so lank gelede in ’n stuk gespeel het.” (Volksblad, 26 Maart 2011)

Voor hierdie optrede was haar laaste optrede by die Markteater in Johannesburg, waar sy ook in een van haar eie toneelstukke, A different light, gespeel het. Sy en Lindsay het daarna besluit om die teater opsy te skuif nadat hulle in 1982 na Grahamstad verhuis het en vir Nina gehad het. “Dit was moeilik om betrokke by die toneelwêreld te bly in ’n klein dorpie soos Grahamstad.”

Reza en Lindsay het egter saam besluit dat Die see hul projek sou wees. “Ons wou een van Reza se toneelstukke vir onsself hê,” verduidelik Lindsay, “en het besluit dat ek die regie sou behartig en sy daarin sou speel.”

Annelisa Weiland het ook ’n hoofrol in Die see gespeel. Hieroor het Lindsay opgemerk dat dit baie interessant was om saam met Annelisa te werk, aangesien sy sóveel ervaring het. Oor Reza het Annelisa gesê dat dit wonderlik was om saam met Reza te werk, aangesien sy ’n wonderlike aktrise is en presies weet wat sy wil hê.

Oor die ontstaan van Die see vertel Reza aan Willemien Brümmer: “Aanvanklik wou ek hê Die See moes meer swaarwigtig wees as my vorige stukke. Ek onthou toe ek as kind saam met my ma en ouma in die kasteel was en hulle gepraat het oor die slawe. In die Donker Gat onder in die Kasteel het ek begin skree.”

Sy vertel hoe die drie slawekarakters in Die See hulle aan haar “verklaar” het. “Ek was ontsteld omdat hulle so swaarkry en hulle in hierdie omstandighede bevind, en omdat ek dan nou sáám met hulle moet gaan bly.

“Eers wou ek ’n sosiaal-historiese politiese element inbring. Ek het gevoel die onderwerp verdien baie ernstige aandag, maar hoe meer ek dit gedoen het, hoe meer het die karakters heeltemal belang verloor in my.”

Ná ’n lang stryd moes sy besef sy was “te heilig oor die onderwerp”. Dat sy maar net kan skryf soos sy kan skryf. “Eers toe ek dit self begin geniet, het die karakters sommer land en sand begin praat. Ek het besef hulle vertrou my net omdat ek nie probeer wees wat ek nie is nie.”

Tog, met al hulle geween en gekerm, het die drie slawevroue haar siek gemaak. “Met dié een was ek maande lank in die ontsettendste pyn, ek dog ek word mal, en die dokter en die mense sê daar’s niks met my rug verkeerd nie. Ek moes hier op die vloer slaap, en toe kom daar wragtig ’n rot verby my gehardloop een nag. Donker tye.”

Donker tye, en dis winter en sy gooi die stuk in die vuurherd en pak hom met kole toe. “Gaan weg!” Mirakelagtig maak niemand vuur nie. Die stuk lê twee maande lank onder die steenkool, en Reza lê in die bed. Uiteindelik gaan sy na ’n chiropraktisyn. “Sy’t gesê die werwel tussen my bekken en my ruggraat is heeltemal uit. Dis asof die skryf my fisiek aantas, my verwring.”

Kort hierna sien Reza ’n grys oor van ’n oefeningboek wat by die kole in die herd uitloer. “Ek trek hom aan sy oor uit en ek lees hom ’n bietjie, maar ek voel sommer my rug word seer en ek gooi hom in die snippermandjie. Mina, wat een keer per week kom, het hom drie keer uit die snippermandjie gehaal en dan sien ek hom daar op die bank lê. Toe ek hom die derde keer sien, dink ek wragtig, ek moet nou maar kyk wat daar aangaan.”

Op LitNet skryf Sandra Troskie dat Die see op die oog af ’n geskiedkundige drama is wat in die tyd van die laaste jare van die Nederlandse bewind aan die Kaap afspeel. “Drie slawevroue word saam in een van die kelderkamers van die Kasteel opgesluit. Al drie is opgeleide courtisanes van dieselfde man (die goewerneur van die Kaap?). Daar is die Ou Vrou wat sy eerste was, die Vrou wat in die proses is om vervang te word en die Meisie wat as sy jongste beoogde speelding die Vrou gaan vervang. (Die oudste vrou (gespeel deur Annelisa Weiland) was een van sy eerste speeldinge. Reza het die een gespeel met wie hy pas klaar was en Chiminae Bell was die jongste appel. Hulle praat oor vergange skoonheid, die ou dae en hoe hulle lewe was voordat hulle ontvoer is vir die kaptein se ‘harem’.

“Die Britse inval van die Kaap in 1795 veroorsaak egter dat ’n dag verloop tussen die eenkant smyt van wat afgeleef en uitgedien geraak het en die toe-eiening van wat nog jonk en maagdelik is.

“Soos wat die drama in die skemerige kelder ontvou, is dit egter gou duidelik dat hierdie verhaal meer is as slegs ’n historiese verhaal oor die gedeelde lot van drie slawevroue aan die Kaap. Op ’n dieper vlak transendeer hulle gesamentlike ervarings hul individualiteit, sodat hulle uiteindelik drie verskillende fases van dieselfde wese, die slaaf-courtisane, verteenwoordig.

"In hulle hoedanigheid as Ou Vrou, Vrou en Meisie herinner hulle sterk aan die konsep van die goddelike essensie van vrouwees in haar manifestasies as Meisie/Moeder/Wyse Ou Vrou (Maiden/Mother/Crone). Binne dié Neopaganistiese konsep verteenwoordig die Meisie die sluimerende maagd, simbolies van die betowering van dít wat nog onaangeraak is. Die Vrou, die volgende groeifase in ’n vrou se lewe, simboliseer groei, vrugbaarheid en vervulling. Ten laaste is daar die fase van Ou Vrou, simbolies van kennis, wysheid en, onafwendbaar, die dood. (...)

“Maar indien die doel van hierdie drama (alleen) ’n blik is op die verontmensliking en ontgoddeliking van veral die slaaf-courtisane, verklaar dit nie heeltemal waarom De Wet in haar titel so ’n sterk prominensie gee aan ’n fenomeen wat deur die loop van die hele drama slegs op die agtergrond funksioneer nie. Trouens, die invloed van die see op die drie vroue is deurgaans eerder indirek as direk te bemerk: wanneer die Ou Vrou droom van ’n skip wat oor sy waters vaar of van seesand wat deur haar kinderhuis waai; wanneer die Vrou met nostalgie dink aan die beperkte uitsig wat sy deur die venster van haar vorige kamer daarop gehad het; wanneer die Meisie na haar begeerte verwys om deur die tuin tot by die seemuur te loop, daarop te klim en dan af te spring (die see in). Benewens hierdie enkele verwysings weet ons van die nabyheid van die see slegs vanweë die aanhoudende slaan van sy branders teen die mure van die kelder.

“Dit is dié onsigbare (en effens misterieuse) teenwoordigheid van die see wat ’n mens laat vermoed dat die betekenis wat De Wet met haar keuse van ’n titel aan die see toeken, dalk vanuit ’n ander perspektief verstaan moet word. Dat die see binne hierdie drama waarskynlik verteenwoordigend is van wat Jung die kollektiewe onderbewussyn genoem het; daardie plek waar ons ewig aan ons voorgeslagte verbind is. ’n Plek van waar die vroue letterlik weggeruk word wanneer hulle vir hulle meester se harem kom haal word. So afgesny is sy van hierdie goddelike oorsprong dat die Vrou verklaar dat sy niks onthou ‘van die armsalige plek waar ek eers was nie. My regte lewe het eers hier begin. Hier in die Kasteel.’

“Interpreteer ’n mens die teks vanuit Jung se perspektief, is die drie vroue dus aspekte of argetipes wat saam die self vorm. Die self, so het Jung geglo, is daardie goddelike aspek wat ons met die kollektiewe onderbewussyn – die groter geheel – verbind. Die drie vroue se stryd in die kelder (’n vertrek wat tradisioneel die argetipe is van die persoonlike onderbewuste) raak die worsteling van die self om al hierdie aspekte weer in haarself verenig te kry en so, deur middel van ’n wedergeboorte, uiteindelik te kan terugkeer tot die geheel, iets wat aan die einde wel gebeur wanneer die Ou Vrou oënskynlik sterf en dan weer in die arms van die Meisie (die argetipiese simbool van wedergeboorte) haar bewussyn herwin.

“Die feit dat De Wet feitlik al haar karakters naamloos hou, versterk die gevoel dat hulle eerder argetipiese fasette van ’n enkele wese is as aparte karakters. Slegs die Meisie kry ’n naam. Trouens, De Wet laat die drama met dié naam begin en verleen só definitiewe betekenis daaraan: ‘Marie! Marie! Ek wag al lank vir jou. Waar bly jy?’ Wanneer Marie die Ou Vrou letterlik uit die lappe bevry, skep dit ’n beeld van ’n gemummifiseerde kadawer wat bevry word.

“Deur die naam Marie aan haar kollektiewe karakter te gee, het De Wet die essensie van hierdie ‘self’ dalk ook gekoppel aan die karakter van Maria Magdalena. In Joan Norton en Margaret Starbird se boek The Mary Magdalene Within word daar onder meer betoog dat die verwondheid van ons moderne samelewing die gevolg is van ’n sisteem van patriargale denke en handeling en dat ons ons samelewing en onsself daarom sal kan genees slegs indien ons – vroue sowel as mans – weer met ons ‘heilige vroulikheid’ (sacred feminine) in aanraking kom.

“Wanneer die Ou Vrou dus aan die einde van die toneelstuk waarskynlik ’n hartaanval kry (dalk selfs ’n naby-dood-ervaring het) en uiteindelik weer haar oë in die arms van die Meisie oopmaak, vra dié haar betekenisvol: ‘Dit is ek, Marie. Ken jy my?’

“Deur haar keuse van ’n titel vir hierdie drama het De Wet dus op vernuftige wyse ’n vraag geskep wat haar leser/gehoor dwing om na ’n antwoord te soek; ’n soektog wat ons uiteindelik die slaaf-courtisane in elkeen van ons laat ontdek: daardie geneigdheid om helde en gode te maak van mense en dinge; valse gode wie se asems, as ons na die kind in onsself luister, stink na vrot en dood,” volgens Troskie.

Reza het gesukkel met Die see: “As jy nie absoluut deur ’n stuk werk nie, is daar oorgange waarmee jy sukkel, en jy moet baie fyn op die spoor bly van almal se emosionele reise. En ja, hoe meer ek geskryf het, hoe meer het ek besef hoe moeilik die verhoog as medium is. Dit dryf my soms tot raserny!”

Sy wou graag hê dat die stukke soos die feëverhale moet wees wat haar ma as kind vir haar gelees het. “Ek wil iets deel met ’n gehoor wat hulle gaan laat voel soos ek destyds gevoel het ... bang of miskien effens betower. Ek wil hê hulle moet vorentoe sit en mooi luister, en dan sou my ma skielik iets hards sê. Dis steeds asof my ma vir die gehoor sprokies vertel.

“En as ’n mens nou speel in jou eie stuk, en dit gaan goed – veral as daar nou ’n groteske komiese element in is – dan praat jy so direk met die gehoor. Jy’s déél van die verhaal, en jy kan sommer besluit hóé bang jy hulle wil maak.”

Nadat sy Die see klaar geskryf het, het Reza besef hierdie is haar laaste stuk, sy is klaar geskryf. “Dit is heeltemal onverklaarbaar. Ek kán nog skryf en ek wíl nog skryf; daar is dinge wat my interesseer. Daar’s ’n stuk waarmee ek môre kan begin – maar jy weet, daar’s ’n diep intuïtiewe deel van my, en dit het al ’n hele paar keer met my gebeur, wat vir my sê iets is klaar, ek moet dit los.”

Daar was nog ander teatervorme waarmee sy wou eksperimenteer, maar baie vlugtig. Soos sy vir Willemien Brümmer gesê het: “Want as jy nou hard perd gery het – en vir my voel dit of ek hard toneel geskryf het – dan stop jy nie sommer skielik nie. Jy moet jou perd koudlei en afborsel en so aan.”
Reza de Wet se Breathing In is deur Marthinus Basson vertaal as Asem en debuteer by die KKNK in 2017.

Op 27 Januarie 2012 is Reza in haar slaap in haar huis op Grahamstad aan leukemie oorlede nadat sy in Oktober 2011 daarmee gediagnoseer is. Die laaste paar maande het sy nie meer haar telefoon beantwoord nie. Twee niggies het haar help versorg. Haar man, Lindsay Reardon, en haar dogter, Nina van Schoor, en twee kleinkinders het haar oorleef.

Huldeblyke

• Pieter Fourie: "Reza de Wet was vir die Afrikaanse drama wat Elisabeth Eybers vir die Afrikaanse poësie was – iemand met ’n ongelooflike talent, maar beskeie en stil daaroor. Sy was die volmaakte teaterwerker – van aktrise tot lektrise, regisseur en dramaturg. Reza de Wet was die Suid-Afrikaanse literêre wêreld se mistieke figuur. Haar een bruin en een groen oog was van die elemente wat aan haar ’n beeldskone, geheimsinnige voorkoms gegee het. Dié voorkoms kon in ’n sin verder gevoer word na elemente in haar werk, soos die dualisme daarin." (Die Burger, 28 Januarie 2012)

• Nico Luwes: "Reza kon met die magiese realisme omgaan soos geen ander dramaturg nie. Ek het drie van haar dramas opgevoer, en wat uitstaan – behalwe die uitsonderlike gehalte van die teks – is haar perfekte teateraanwysings. Jy hoef niks by te voeg nie. Ek kon in haar werk die ritme aanvoel waarteen ’n drama gespeel moet word. Sy was vriendelik, deur die blare, en iemand wat ure na iets soos ’n hoender se oog kon sit en kyk." (Beeld, 28 Januarie 2012)

• Marthinus Basson: "Hoewel die dood die een ding is waar almal moet deur, bly dit, met goeie rede, die een ding wat onwerklik voel, ’n skim wat ons op ’n afstand hou deur ons daaglikse omgang met beuselagtighede. En in my geval, die heerlike skanse van die verbeelde wêreld wat ons teater noem. Die klein wêreld wat ons kan beheer en boetseer na verlange. Die wêreld wat Reza de Wet so ryk gemaak het vir my in omvang en betekenis. Altyd met humor en musikaliteit, met die terugroep van karakters-nou-vergete uit ’n verlore wêreld wat jongmense deesdae, ironies genoeg, as volksvreemd sou ervaar.

"’n Wêreld so ryk aan besonderhede en tekstuur, ’n legkaart van klein menslike interaksie wat deur elke kennismaking my ryker agtergelaat het. Sy het só baie aan my toevertrou. My so baie geleer oor menslikheid, medemenslikheid, oor obsessie en onderdrukking, oor vryheid en waar om daarvoor te soek. En oor bloot die wonderlike kompleksiteit, sowel as absurditeit, van mense en die lewe.

"Dankie vir ryk speelgeleenthede vir akteurs. Dankie vir wonderlike vrouerolle. Dankie vir regie-uitdagings. Dankie vir die tekstuur wat jy aan ons klein Afrikaanse dramaliteratuur verleen het. Dankie vir ’n ongelooflike bydrae tot toneel. Dankie dat jy jou hartsgoed aan ons toevertrou het. Dankie dat jy ons ’n geleentheid gebied het om ons kuns deur jou werk te kon beoefen en bearbei. Dankie dat ons kon groei deur die omgang met jou werk. Dankie vir die uitdagings en dankie vir die plesier." (Die Burger, 3 Februarie 2012)

• Wilma Snyman: "Sy het ’n besonder sensitiewe aanvoeling vir die menslike psige en vir mense se omstandighede gehad. Sy het ook die mistieke dinge van die lewe verstaan en het dit so fyn hanteer en met groot insig daaroor geskryf. Sy het ’n ongelooflike bydrae gemaak, sy was so talentvol en spesiaal." (Beeld, 28 Januarie 2012)

• Annelisa Weiland: "Sy was ’n unieke en besonderse mens en stem en ons gaan haar baie mis." (Beeld, 28 Januarie 2012)

• Marietjie Coetzee-Malan: Dit was van die begin af duidelik: hier is skitterende skryf- en toneeltalent, ’n vermenging van die sprokiesagtige en die makabere wat toneelganger en leser begogel. Ek kon tóé al die uitkoms van die vele bekronings voorsien. Dit was hierdie magiese en dikwels bykans groteske kwaliteit van haar werk wat my as uitgewer en mens van die begin af gegryp het. En ek kon nooit weer loskom nie. Keer op keer het sy die stryd van die menslike gees om bevryding op ’n ander, donker manier uitgebeeld.

"De Wet het haar karakters liefgehad en hulle begin mis nog voordat sy hulle klaar geskryf het. Sy was bang hulle kom iets oor. Sy het hulle as snaaks, amusant, treurig, skrikwekkend, pateties, tragies en eienaardig beleef; hierdie mense wat deur die kamers, gange en deure van haar werk beweeg.

"Sy het met alles in ’n boek inbeweeg. Haar werk het ’n eie musiek gehad – variasies op temas – soms eenvoudig, soms kompleks, altyd meesleurend. Haar toneelaanwysings had feitlik ’n lewe van hul eie. Dit verdien op sigself navorsing. Sy het my baie laat lag en dikwels geskok met haar pikswart humor. Maar soms het sy gesê: 'Wees my oë. Ek is asof ek blind is'.

"Ek onthou dat ons een laatnag ná een van haar bekronings verdwaal en naby die Kaapse hawe beland het. Ons het na ’n eetplek gesoek, want ons was te senuagtig om voor die tyd te eet. Sy het ’n lang purper fluweelgewaad aangehad en sy het in die halflig soos een van haar sprokiesagtige karakters gegloei. Ek was betower en het gewonder of sy dalk soos ’n Chagall-wese op die punt was om in die lugruim in te sweef, toe sy sê: 'Ja, ou Marietjie, en hier staan ons op die hawe op-gedress soos twee high class-hoere en vrek van die honger'.” (Die Burger, 3 Februarie 2012)

• Roux Engelbrecht: "Sy het ’n sonnige karakter gehad, asook lojaliteit met veral ’n fynbesnaardheid. Sy hét ook ’n donker kant gehad, maar dit het sy vir haar skryfwerk gelos." (Beeld, 28 Januarie 2012)

• Chris Barron: "Most of her plays had sombre, sinister, gothic undertones with touches of magical realism or, as the British actress, Susannah York, an admirer of her work, put it, the 'mysterious and strange'. In Missing the only evidence of a character is a disembodied voice coming from a loft from which a bucket of excrement is lowered. This undoubtedly dark side of De Wet’s nature may or may not have had something to do with the fact that she was related, on her mother’s side, to the tortured poet, naturalist and morphine addict Eugène Marais, who wrote The Soul of the White Ant and The Soul of the Ape before committing suicide.

"It was a side that found expression in her writing, not her everyday life. To those who knew her she displayed an unfailingly sunny disposition and a capacity to see humour in most things. She was always seeing stories in ordinary events and the lives of ordinary people. Like her favourite playwright, Anton Chekhov, she felt a compulsion to explore these supposedly ordinary events and lives in her work, always probing for hidden undercurrents where she felt the truth usually lay." (Timeslive, 15 Februarie 2012)

• Johann de Lange:

Na ’n idee van Charlotte Mew
(vir Reza de Wet)

Ek onthou vele vertrekke,
& elkeen speel sy part
in die stadige verstilling
van die sigsag van die hart. (Johann de Lange se blogspot)

• Leon Rousseau: "Ek was baie verlangs deur ’n huwelik aan Reza verwant. In haar 59 jaar het ek haar seker minder as 10 keer in lewende lywe gesien. Tog voel dit asof ek ’n ou vriendin verloor het. Sy was ’n liewe mensie met ’n wonderbaarlike humorsin. Ons verwantskap loop via Eugène Marais, met wie ons albei ’n besonderse band gehad het. Marais se vaderfiguur, senator Charles Marais, het op Boshof in die Vrystaat gewoon. Ná die dood van sy seun, ’n bekende Vrystaatse dokter, is dié se weduwee, Freddie, met my broer Pierre getroud. Freddie het toe reeds ’n enigste kind gehad. Sy was Tawtie en is later getroud met regter Gannie de Wet van Bloemfontein. Reza was hul dogter.

"Toe ek ongeveer ’n halfeeu gelede begin navorsing doen vir Die groot verlange, my boek oor die lewe van Eugène Marais, het sowel Freddie as Tawtie my baie gehelp. Pas nadat ek die manuskrip in 1974 voltooi het, het Reza, destyds ’n 20-jarige student, by ons in Kampsbaai kom oorbly terwyl ek oorsee was. Terwyl sy daar was, het my oudste seun, Chris, destyds 15, my studeerkamer vir haar gewys.

'Onmiddellik was ek woedend,' sou sy 24 jaar later vertel. 'Kwater as nog ooit in my lewe. Daar’t papiere op die lessenaar gelê. Ek wou alles opskeur, alles vernietig. Toe vra ek vir Chris: ‘Wat doen jou pa hier?’ en hy antwoord ‘Hy’t ’n boek oor Eugène Marais geskryf.’

"'En net toe ek oor die drumpel stap en by die kamer uitgaan, was ek nie meer kwaad nie. Dit was vir my so vreemd, ek meen gewoonlik bly ’n mens mos darem ’n rukkie kwaad. My woede is net so afgesny.'

"Hierdie storie veronderstel blykbaar dat sy onbewus as medium of kanaal gebruik is vir oorlede Eugène Marais se (hipotetiese) wrewel oor my boek. (Veral weens my onthullings van sy verslawing aan morfien.)

"In Augustus 1998 was ek besig om te werk aan Die dowwe spoor van Eugène Marais, ’n poging om feite in Die groot verlange te ondersoek waaroor daar onsekerheid was. Ek besluit toe om Eugène Marais se Bybel weer op te spoor ingeval dit leidrade bevat wat ek vroeër misgekyk het. Op Sondagoggend 30 Augustus praat ek onder andere met Gannie (regter HS) de Wet in Bloemfontein. Die Eugène Marais-Bybel het weggeraak, sê Gannie. Reza het ’n Bybel, maar dis die familiebybel, nie Marais se Bybel nie.

"In haar huis in Grahamstad voel Reza de Wet olik. Teen dié tyd was sy reeds ’n beroemde dramaturg. Skielik, om 12:20, terwyl ek met haar pa praat, hoor sy ’n stem in haar kop. Dit is een van my kinders, wat vir haar sê: 'My pa sê altyd dit doen hom goed om ’n bietjie in die son te sit.' Sy hoor nie net die stem nie. Sy sien die huis in Kampsbaai, waar sy 24 jaar tevore was. Sy volg die stem se raad en gaan sit in die volle lenteson. Toe, 10 minute later, bel ek haar.

"Reza het dikwels gesê sy is heldersiende, maar sy probeer dié vermoë nie bevorder nie, want dis ’n ongemaklike gawe om te hê. Nadat sy my vertel het van haar woede in Kampsbaai soveel jare gelede, neem ek my kans waar en vra haar wat sy dink van die hipotese dat Eugène Marais op bonatuurlike wyse verantwoordelik was vir my byna noodlottige motorongeluk in 1963, toe die vernaamste navorsing agter die rug was en ek net aan die boek wou begin skryf.

"'Dis seker moontlik,' sê Reza. 'Ek sal daaroor moet dink.' Sowat ’n maand later bel sy. Sy sê sy het die vorige dag met ’n Jungiaanse psigiater gesels oor die medium-moontlikheid. Dié sê dit is natuurlik moontlik. Mense wat selfmoord pleeg (veral só) en hul woede teen die skepping teen hulself laat draai, dwaal dikwels nog hier op die aardse vlak rond en kan dan nog intens in die lewendes belang stel. Mens hoef nie sélf heldersiende te wees om te vermoed dat daar donker dieptes in Reza was nie. Sy was egter te bedagsaam om ander daarmee op te saal.

"In 2006 het ons in Grahamstad saam geëet. Sy was vrolik en onderhoudend, met heelwat ligte selfspot. Ek onthou haar lag as 'rinkelend'. Ná die ete neem sy my in ’n vreeslike ou skedonk na my blyplek. 'Dis mos nie reg dat Lady Godiva op ’n afgeleefde ou donkie ry nie,' merk ek op. Enkele dae later bel sy om te sê die diep gekrenkte skedonk het twee dae ná die ete selfmoord gepleeg deur te ontplof.

"Dit was die laaste keer dat ek haar gesien het. Ek mis haar. Slaap gerus, liewe Reza." (Rapport, 5 Februarie 2012)

• Betta van Huyssteen, oudredaksielid van Volksblad in Bloemfontein: "Ek en Reza is albei op Senekal gebore. Ek onthou goed die mooie kind wat by haar oupa en ouma op die dorp kom kuier het. Ek was op universiteit, oud genoeg om die Engelse se woord fey met die betekenis van 'feeagtig' aan haar te koppel. Een aand, ná ’n optrede van dramastudente, vergaap ek my weer aan die driemanskap van ouma, ma en dogter – tannie Freddy Europees chic, tannie Toti met ’n sigeuneragtige skoonheid en die fyne Reza.

"’n Klasmaat van Reza, Reynette Brink, beskryf haar as enigmaties, maar ongelooflik talentvol. Hulle moes in die sweet van hul aanskyn hul punte verdien, maar Reza was meer afwesig as teenwoordig. Kom die eksamen het Reza se ma net notas van haar klasmaats gefotostateer en dan doen sy beter as hulle. Soos Brink sê, sy het net 'haar eie tromspeler se ritme gevolg'. Iewers het almal geweet nog ’n betekenis van fey, naamlik gesigte-siende, is dalk van toepassing.
Reza kon dalk altyd iets anderkant ons werklikheid sien en dit het in haar werk gestalte gekry. Sy is in 1998 as die Oud-Kovsie van die jaar bekroon en in Die Bult van September sê sy self: 'Soms praat ek hardop. Soms weet ek nie of ek dit in my kop hoor nie. Ek hoor altyd my dialoog hardop. Ek hoor dit in karakter. Ek skryf soos hulle praat ...' en 'Dit voel vir my soos ’n soort magiese proses. ’n Effense alternate state'.

"Nog ’n betekenis van fey het waar geword, naamlik bestem om gou te sterf. Dit maak egter nie meer saak nie, want die ander werklikheid, die alternate state, het haar en haar ouers omvou." (Volksblad, 3 Februarie 2012)

• Temple Hauptfleisch: "Among the very best playwrights to emerge in South Africa over the past century or more, and certainly one of the foremost of her generation, Reza de Wet had an extraordinary record as a creative artist over the past 25 years, and contributed immensely to the stabilisation and enrichment of South African theatre in its passage from a theatre of protest and propaganda to one of contemplation and healing. Not only did she provide the South African canon (and the Afrikaans literary canon in particular) with some of its best plays, but her impact on theatrical form and style has been equally significant – for her role in re-establishing the formally written and serious playtext as a central element in both the theatrical process and the literary canon can hardly be overestimated.

"De Wet – soft-spoken, enigmatic – was never a public figure, but an artist who required of her work to speak for itself, which it did and still does, most eloquently and convincingly. A quiet belief in the power of her ideas and words permeates and enriches all her work and the result has been more than a dozen plays of complex subtlety, which challenge directors and audiences alike while exploring the vagaries of being human and of being South African. They are unique, individualistic works which make no concessions to the demand for declamatory directness and simplicity that characterised the more politicised and improvisational work of the 1980s. They catered even less to the demand for formula-driven escapist entertainment which arose after the political changes in the 1990s, and then spilled over into the kind of “instant culture” which to a large extent dominated the festival-driven theatre world in the first decade of the new millennium. It is a legacy we can and must treasure, particularly now that the prime mover is no longer with us." (South African Theatre Journal, 2012)

• Saartjie Botha: "Playwright Reza de Wet was publicity shy. And because she was so comfortable in life with the paranormal, I suspect she is still shy now that she has to listen to eulogies. Words thus must be chosen wisely. For me as a young playwright, she was the ultimate, not only in terms of the standard of her work, but also in the way she handled her artistry. (...) I asked her once about the most important quality a young playwright should have. Her response was simple and clear: understand the space on stage. Before she started writing, she said, she thought for weeks about the space on stage. About the magical. And don’t ever write if you don’t have an idea, she added archly.

"A shy flower (skugter skaam-blom), Basson once called her. Reza had an old world charm, a vulnerability, and an untouchable magical quality. She was cheerful and laughed often, usually at herself." (Cape Times, 3 Februarie, 2012)

Ná haar heeltemal te vroeë afsterwe het Reza en haar werk nie in die vergetelheid verval nie. Daar gaan bykans nie ’n jaar verby wat daar nie een van haar dramas in een of ander vorm op die planke gebring word nie – hier en oorsee.

In 2002 is Reza se Drie susters twee in Richmond in Engeland se Orange Tree Teater opgevoer saam met Tsjekov se Drie susters. Dit was die première van Reza se stuk in Engeland.

Charles Spencer, die resensent van The Telegraph, het as volg oor die produksie en oor Reza geskryf: "De Wet is South African (her play was originally written in Afrikaans), and she identifies with the Chekhovian theme of loss and dispossession 'as a privileged Afrikaaner standing on the threshold of far-reaching socio-political reform'. But her greatest gift is fully to inhabit Chekhov's characters and to create a play that combines wit with deep feeling."

Reeds in 2009 het die Reza de Wet Tienertoneelfees sy debuut by die Vrystaatse Kunstefees in Bloemfontein gemaak en gaan dit van krag tot krag. Skole van oor die hele land word elke jaar genooi om aan die fees deel te neem.

In 2013 het die dramadepartement aan Rhodes Universiteit Drifting aangebied as die department se gradedag-produksie. Dit het ’n intieme blik gegee op die lewe en werke van Reza de Wet. Die direkteur Rob Murray het gesê dat hulle gekies het om te fokus op die eteriese en misterieuse kwaliteit van haar werk.

Murray was ’n student in Reza se Kreatiewe Skryfwerkklas en beskou haar as iemand wat sy eie skryfwerk skerper gemaak het. Die studente het in beide die geskrewe en verbale vorm bydraes gelewer tot die huldiging.

Dit het begin met ’n lektor wat Reza de Wet met haar swakhede aan die gehoor bekendstel. Hy ontdek dan dat sy weg is en dan begin die soektog na haar gees met behulp van choreografie, poppekas en kunsstukke wat almal tematies aanmekaar skakel. In essensie dryf dit alles deur haar werk. Met hierdie kontemporêre raamwerk maak die spelers gebruik van magiese realisme wat so ’n sentrale deel van De Wet se werk gevorm het.

"We didn’t want to make a variety show that amalgamated her works,” het Murray verduidelik, “but rather to create a dream world that she would approve of and into which the audience can escape. It’s our way of giving tribute and saying goodbye to her memory.”

Ook in 2013 het die filmweergawe van Diepe grond met die titel African Gothic by die Durban Internasionale Filmfees gepremière en in 2015 is Missing in die Baxter op die planke gebring. Vir hierdie verwerking het Mdu Kweyama die drama uit sy Afrikaanse idioom en agtergrond geneem en dit geplaas in ’n universele milieu. “The young director brings more physicality to De Wet’s poetic writing. The magical-realist play about a young daughter’s escape from her dysfunctional rural family brings women who are trapped and scared into the spotlight. How far will their fear take them?

“I was looking for the ‘right’ text that would also allow me the scope to combine text and dance or physical movement. Added to that it was important to consider something that was relevant in contemporary South Africa,” verduidelik Kweyama aan The next 48 Hours.

“Reza de Wet’s script grabbed me from the outset; the images she conjures with the words and subtexts. Women who are trapped, scared or missing, do not only apply to one particular community. It is relevant to most communities in this country and many other countries in the world, for that matter. So I could make it universal and that is very exciting for me."

By die US Woordfees van 2017 is Drif in die Fismersaal opgevoer met Mari Borstlap as die regisseur. André Roothman, Ira Blanckenberg, Cintaine Schutte en Jane de Wet was die akteurs in die stuk. Borstlap het op LitNet aan Naomi Meyer vertel dat sy van skool af ’n bewonderaar van Reza de Wet en haar dramas was: "Ek dink dit is die magiese realisme en die wonderlike sterk vroue karakters in so te sê al haar werk wat my besonder aantrek. Ek het Drif vir die eerste maal iewers in my vroeë twintigs gelees en ek het onmiddellik gewéét as die tyd reg is sal ek graag die ikoniese werk wil opvoer. Dis ’n donker drama met soveel lae. Ek vind die teks baie sensueel, dalk selfs eroties by tye, en dit het my ook gelok om aan die woorde lewe te gee."

In 2018 was die vertonings van Reza se Crossing in die Crave Theatre in Portland in Oregon, Amerika teen die einde van die speelvak uitverkoop.

Publikasies

Artikels oor Reza de Wet en haar toneelstukke beskikbaar op die internet

•  Blou uur
  • Burger, Kobus: De Wet se "Blou uur" soos fyn porselein
  • Dreyer streef na egtheid
•  Breathing in
  • Van Zyl, Dorothea: Ondanks haperings tref nuwe stuk deur Reza de Wet
  • Van Zyl, Dorothea: Reza wil gehoor beheks
• Broers
  • Bouwer, Anna-Retha: Wanneer 2 broers saam oor die dood waak
  • Burbage, Frank: Theatre review: The brothers by Reza de Wet
  • Burger, Kobus: Nag in die lewe van Tsjechof

• On the lake
  • Wasserman, Herman: Coyne en De Wet se dramas bring lag én bepeinsing
• Verleiding
  • Brand, Gerrit: "Verleiding" skep onklaarheid
  • Van Zyl, Dorothea: Nuwe drama: op die spoor van Eugène Marais
• A worm in the bud
  • Onderdrukte wellustigheid
• Yelena
  • Boekkooi, Paul: Stuk roep goue dae van teater op
  • Hough, Barrie: De Wet betree vlak van Broadway, West End
  • Norval, Roline: Reza de Wet se Yelena is "soos kamermusiek"
  • Swart, Simona: Yelena handel nie oor dood nie, maar lewe

 Biografiese artikels

• Basson, Marthinus: Sy laat ryk, menslike dramas agter
• Boekkooi, Paul: Ervaring van Tsjechof laat Reza de Wet se werk lewe
• Boekkooi, Paul: Met Hertzogprys vir Reza is geskiedenis gemaak
• Boekkooi, Paul: Reza de Wet maak geskiedenis
• Booyens, Hannelie: Lewende legendes – Reza de Wet
• Botha, Johann: Meisie van Senekal bring ’n mirakel na Kaapse verhoog
• Botha Saartjie: Reza leaves magic behind
• Botma, Gabriël: Hertzogprys spoor Reza verder aan
• Brümmer, Willemien: Die vrou wat al lánkal leef
• Burger, Kobus: Reza se geraamtes kom uit kas
• Coetser, Johan: Die see (2011) deur Reza de Wet: ’n slawedrama?
• Coetzee, Corné: “Mis”: Reza vat raak
• Coetzee, Elzanne: “Onder draai die duiwel rond”- Reza de Wet se Diepe Grond (1986) as representasie van die gotiese liminaliteit
• Coetzee-Malan, Marietjie: De Wet onder wêreld se beste dramaturge
• De Lange, Johann: “Na ’n idee van Charlotte Mew” (vir Reza de Wet) [gedig]
• Dreyer, K: The Afrikaner women observed: exploring nationalism, magical realism and female sexuality in Reza de Wet's plays
• Erasmus, Elfra: Reza de Wet bekroon met Hertzogprys
• Erasmus, Elfra: Vrystaat! Reza de Wet wen die "zonnigste" Hertzog-prys
• Hauptfleisch, Temple: Obituary Reza de Wet (1952–2012)
• Keuris, Marisa: Found in translation: Chekov revisites by Reza de Wet and Janet Suzman
• Krueger, A: Keeping it in the family: incest, repression and the fear of the hybrid in Reza de Wet's English plays
• Lengwati, Dumisa: Remembering Reza
• Malan, Marlene: Reza was teater se literêre “mistieke figuur
• Nieuwoudt, Una: Reza vasgevang in verhoogwêreld se mistiek
• Norval, Roline: "Drama ’n feesviering van pure droom en pure spel"
• Norval, Roline: De Wet en Tsjechof lankal "op dieselfde golflengte"
• Pool, M: Groteske realisme in die dramas van Reza de Wet
• Rautenbach, Elmari:
  • SA verloor ’n reus in die teaterwêreld
  • Leukemie eis Reza de Wet
• Reza de Wet
• Reza doen dit weer ná 20 jaar
• Rousseau, Leon: Haar gekrenkte skedonk neem toe eie lewe
• Roux, Kayla: Remembering Reza – an ethereal tribute
• Smuts, JP: Reza de Wet se oeuvre: dramakroniek
• Stander, DB: Reza de Wet’s channelling of the long nineteenth century on Post-1994 South African stages
• Stander, Danie: Reza de Wet: haar lewe en werke
• Steyn, LS: Performance of Identities in Post- Apartheid South Africa: Reza de Wet's "Diepe grond" and "African gothic"
• Swart, Simona: Donker Yelena is tog nie swaarmoedig
• The guide to world drama
• Van Biljon, Madeleine: Stille water, diepe grond
• Van Coller, Hennie: Inleidende opmerkings by die drama van Reza de Wet
• Van der Wal, Hester Rossly: Vroufigure in Reza de Wet se drama-oeuvre
• Van Huyssteen, Betta: Feeagtige Reza het ander werklikheid gesien
• Van Zyl, Dorothea: Reza de Wet: om ’n gehoor te beheks

Die opsteller vra om verskoning dat van die skakels nie tans kan oopmaak nie, maar Media24 se koerantargief is op die oomblik nie toeganklik nie.

Bron:

• Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum

• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

The post Reza de Wet (1952–2012) appeared first on LitNet.

Foto: Naomi Bruwer

Sêgoed van Antjie Krog: In 1975: “Ek voel dat my gedigte tematies skraal is. Dit op sigself beteken natuurlik nie altyd armoede nie. Ek beskryf gewoonlik eie ervaring; mettertyd kan hierdie ek-en-jy-bedryf eentonig word. Daarom probeer ek in my werk uitbreek na ’n wyer mededeling, ’n verplasing in die materiaal deur die land self aangebied.” “Dis belangrik om ’n kind te leer om sy gevoelens in woorde te kan uitdruk. ’n Mens is nie in staat tot kommunikasie, tot regtige kontak met iemand as jy nie kan formuleer wat jy voel nie. Ek is self so grootgemaak.” “Ek is spyt oor elke uitspraak wat ek gemaak het. Oor iedere sin voel ek agterna ek kon maar my mond gehou het. Maar ek was nog nooit spyt oor enigiets wat ek geskryf het nie. ’n Mens skryf om beheer te hê oor jou teks tot dit die konneksies maak en die ruimte bring wat jy wil hê. Onderhoude, daarenteen, tas juis ruimtes aan.” “Jy moet na jou lewe kyk en die interessante, die humor, die konflikte sien, en dan het jy eintlik ’n helse interessante dag gehad. As jy nie bewus was van die drama wat hom afgespeel het nie, het jy ’n armlastige lewe.” “Waar ’n romanskrywer ’n landskap bekyk, op ’n storie en konflik ingestel is en ’n dramaturg ’n dramatiese moment skep, werk ’n digter met die taal. Met een stem.” (Volksblad, 1 Oktober 1999) “Ek sal myself altyd as ’n refugee van die Vrystaat beskou, maar hoe ouer ’n mens word, hoe meer het jy behoefte aan iets meer milds, iets sagters. En Kaapstad is dit vir my. Die mistigheid lê sagter teen die middeljarige wang, die berg troostender op die oog. Ek kan nie meer daarsonder nie.” “Ons moet ’n duidelike presiese punt in die geskiedenis van wittes in Suid-Afrika hê waarvan ons kan sê, van hierdie punt vorentoe het die debat oor swart en wit in die land vir ewig ten goede verander.” “Prosa kan nou maar eenmaal nie heeltemal sê wat ek wil sê nie. ’n Volsin is vir my ’n probleem – om met ’n hoofletter te begin en met ’n punt te eindig, met ’n werkwoord iewers. As jy ’n volsin skryf, skep dit nie die ruimte vir kompleksiteit van dit wat jy wil hê dit moet sê nie, jy kry dit nie vasgevang nie.” (Rapport, 15 Oktober 2000) “As ek ’n lewe daaruit kon maak, sou ek net wou dig.” (Rapport, 15 Oktober 2000) “Soos elke sleg Afrikaner maak ek ’n onderskeid tussen grond en mense. Die Vrystaatse landskap, veral die Noord-Vrystaat s’n, is in my hart en murg. As ek Kerstyd in Kaapstad is, weet ek in Kroonstad is die doringbome nou vol geel blommetjies. Ek weet hoe die rivier daar lyk. Minstens elke tweede Kersfees is ons terug in Kroonstad by ons mense.” (Volksblad, 1 Oktober 1999) “Dig is vir my ’n manier van funksioneer. Wanneer ek skryf, moet dit stil wees om my. Ek moet weet waar my potlood is en ek skryf net op wit papier. Sonder lyne. Dan eers verplaas ek die gedigte na die rekenaar.” (Volksblad, 23 Oktober 2000) “Ek vind gedigte wat rustig ryp gedruk word in ’n studeerkamer verdag. Iets moet jou dryf om te skryf. Dit moet jou só dryf dat jy niks anders wil doen nie. Dit impliseer verset, ’n soort waansinnigheid wat móét uit. Dit wil nie sê my gedigte is waansinnig nie. Ek skryf ook dit wat ek nêrens vind nie en tog graag wil lees. Maar dit wat jy as skrywer te sê het, moet met ander resoneer.” (Volksblad, 23 Oktober 2000) “Maak nie saak hoe arm nie, ’n kind wat lees, is ’n bevoorregte kind. Maak nie saak hoe verwaarloos of verlate nie, ’n kind wat lees, is ’n gekoesterde kind. Maak nie saak hoe onverdraagsaam ’n gemeenskap nie, ’n kind wat lees, begryp en verstaan. Maak nie saak hoe geestelik verarm ’n familie is nie, ’n kind wat lees, is ’n intelligente en ingeligte kind. Maak nie saak hoe onmenslik ’n gemeenskap nie, ’n kind wat lees, word ’n menslike kind.” (Rapport, 6 Desember 2009)  “I’m a poet. I distrust anything that starts with a capital letter and ends with a full stop because people don't think in full, clear sentences.” (The Guardian, 2 January 2004) Wat is vir haar die lekkerste ding om te doen? “Om te lees. Ek herlees tans alles van Eugène Marais, want ek moet ’n lesing oor hom gee: Oor hoe hy sy literêre talent gebruik as hy wetenskap skryf en hoe hy wetenskap gebruik as hy letterkunde skryf. Dis fassinerend en ek bly dink aan die woorde geniaal en genialiteit. As ek skryf, maak alles wat ek is, sin. As ek nie skryf nie, weet ek nie hoekom ek is soos wat ek is nie; hoekom ek op ’n sekere manier aanmekaargesit is nie. Een van die dinge wat ek probeer formuleer in Mede-wete is hoe om jou verbondenheid aan alles te beskryf. Verstaan ons ’n woord soos vergras? Of om te ‘vermier’; te ‘verwolk’?” (Taalgenoot, winter 2015) Watter Afrikaanse woord is vir haar die mooiste? “Daar is nie vir my die mooiste woord nie, maar eerder die reg-ste woord. Wat is die regte woord wat ek moet gebruik? Die woord wat die beste pas.” (Taalgenoot, winter 2015) Oor Jakes Gerwel: "Ek gee klasse in digkuns en kreatiewe skryfwerk en is gelukkig by UWK, die universiteit waar my mentor en hartsvriend professor Jakes Gerwel die grondslag vir ’n stabiele en inklusiewe universiteit gelê het. Vir Gerwel, wat in 2012 dood is, was ek baie lief. Hy was ’n groot bron van inspirasie, ’n sielsgenoot en ’n mede-liefhebber van ons taal. Hy het ’n groot rol in my lewe gespeel. Hy het my bewus gemaak dat taal verskillende kante het wat in- of uitsluitend is. Hy het heeltemal te vroeg doodgegaan. Mens mis hom ontsettend.” (Taalgenoot, winter 2015) Waarom is die jongmense op kampusse nou so kwaad? “Hulle is kwaad omdat hulle bewus word dat hulle die meerderheid is, maar dat die plekke waar die swart middelklas hulle bevind alles nog aangepas is vir ons wit middelklas. Hoewel dit vir my klink asof dinge nie mooi deurdink word nie, het ek my lewe lank groot respek vir woede. Woede verander dinge. Ten goede? Hopelik …” (Taalgenoot, winter 2015) Murray la Vita wou weet hoekom sy soms ’n pak en ’n das dra: "Ek dink net ’n suit, ’n pak klere, is een van die slimste dinge wat ontwerp is. Niémand weet of het jy tieties nie. Niémand weet jou boude is groot nie. Niémand weet jy't ’n pens nie. Niémand weet jy't knock knees eintlik nie. Níks daarvan nie. En jy kan dieselfde pak klere dra en elke keer miskien ’n ander das en jy's núút van voor af." "Terwyl ’n vrou as jy óp daai verhoog loop en jy't ’n rok aan ... hóé daai bene van jou lyk; hóé jou knieë lyk; hóé jou boude lyk ... Dan hul hare; dis ’n vreeslike weerloosheid wat ’n vrou moet oorkom met ’n rok of met ’n skirt of self met ’n broekpak. Maar met ’n pák klere is dáái uitgesort. Dis gehanteer: "Kyk in my oë en luister wat sê ek!" (Die Burger, 30 Junie 2017)

Gebore en getoë

Anna Elizabeth (Antjie) Krog is op 23 Oktober 1952 in Kroonstad gebore, die oudste van vyf kinders van Willem Krog, ’n boer van die plaas Middenspruit, en die bekende Afrikaanse skryfster Dot Serfontein. Antjie se oupagrootjie, Danie Serfontein, was parlementslid vir Kroonstad ná die Anglo-Boereoorlog.

Sy vertel aan Anet Pienaar-Vosloo (Taalgenoot, winter 2015) dat om te skryf, iets is wat in jou gene is en dit is net soos om te skilder of musiek te maak. In hulle huis het haar ma vir hulle baie gelees. "Ons het met boeke in die hand grootgeword. En omdat ons ’n huis van storievertellers is, gaan almal baie graag huis toe. Vir my kinders is dit ’n heerlike, onvervangbare opwinding om ‘die ooms’ en hul stories te beleef. Ons maak ’n groot vuur en dan vertel ons. Twee van my broers en my suster woon nog op Kroonstad. Almal is boekmense. Ek kry nie dieselfde bevrediging uit ’n digitale boek nie. Ek word woedend as mense van boeke en boekrakke skielik ornament-uitstalrakke maak.”

Toe Antjie in standerd 9 (graad 11) in ’n Afrikaanse klas van fonologie geleer het, was dit asof daar ’n lig vir haar opgegaan het: "Die feit dat elke klank ’n plek en beskrywing het. Skielik kon ek verstaan waarom ’n sin soos ‘Ek sal vir Israel wees soos die dou’ vir my mooi is. Dis die aanvanklike stemlose ritseling van die s’e wat dan uitloop in die stemhebbende plofklank van die letter d. Die d wat dan skielik stem het, verleen ontsettende krag en dus verrykende betekenis aan die woord dou.”

Antjie het een suster en drie broers. Sy matrikuleer in 1970 aan die Hoërskool Kroonstad.

As agtienjarige skoolmeisie skryf sy: "Gee vir my ’n land waar swart en wit hand aan hand / vrede en liefde kan bring in my mooi land." Dié gedig waarin dié woorde verskyn, asook ander gedigte, word in haar skool se jubileumblad gepubliseer en veroorsaak ’n groot ophef landwyd in die koerante.

Verdere studies en werk

In 1971 gaan Antjie na die Universiteit van die Oranje-Vrystaat (UOVS), soos dit toe bekend gestaan het, en studeer BA met Afrikaans en Nederlands, Engels en Wysbegeerte. Tydens haar studentejare dien sy op die redaksie van Irawa en Shimla, twee studentekoerante. Na die verkryging van haar BA-graad behaal sy ook ’n honneursgraad in Engels in 1976 aan UOVS. In 1983 voltooi sy haar MA-graad in Afrikaans aan die Universiteit van Pretoria onder leiding van prof AP Grové. Die titel van haar verhandeling is Familiefigure in die poësie van DJ Opperman.

Na ’n kortstondige huwelik met die pianis Albie van Schalkwyk tree sy in 1976 in die huwelik met John Samuel, ’n argitek en ’n jeugliefde van haar. Hulle het vier kinders en is ook al grootouers van twee dogters, van wie een Antjie se name geërf het.

Antjie gee onderwys by ’n bruin hoërskool in Kroonstad en in 1993 verhuis die gesin na Kaapstad, waar Antjie aangestel word by die tydskrif Die Suid-Afrikaan. Sy bedank in 1995 by Die Suid-Afrikaan nadat sy aangestel word as politieke verslaggewer by die SAUK en dra haar redakteurskap aan Sandile Dikeni oor.

Vir langer as twee jaar (1996 tot 1998) doen Antjie verslag van die verrigtinge van die Waarheid-en-Versoeningskommissie. Aanvanklik is sy slegs deel van die span, maar later voer sy die radiospan aan. Antjie het ook in ’n Nederlandse publikasie, Nieuw Wereldtijdschrift, verslag gedoen oor die WVK onder die titel "Brief uit Kaapstad". Hierdie blootstelling aan die WVK en die trauma wat daarmee gepaard gegaan het, veroorsaak dat sy geestelik en fisiek ineenstort. Sy besef dat sy ’n anker nodig het en vind dit deur “al die seer, verdriet en woede en haat wat dag na dag uitgestort is” neer te pen in Country of my skull, wat in 1998 gepubliseer is. Sy skryf dit aanvanklik in Afrikaans, maar vertaal dit later saam met Ivan Vladislavic. In 1999 bedank sy as politieke redakteur by die RSG, want sy glo sy kan nie dig as radiojoernalis nie.

Dit is met Country of my skull dat Antjie haar merk op die internasionale mark maak. Sy ontvang in 2000 die Year 2000 Award van die Hiroshima Foundation for Peace and Culture vir haar bydrae tot waarheid en versoening in Suid-Afrika. In 1999 word die boek ook eervol vermeld in die Noma-toekennings. Antjie ontvang in 1996 die Buitelandse Korrespondente-prys vir uitmuntende joernalistiek vir haar artikels wat in Mail & Guardian verskyn het. En ook in 1996 word sy en haar span bekroon met die Pringle-prys vir uitmuntendheid in joernalistiek vir hulle dekking van die verrigtinge van die Waarheid-en-Versoeningskommissie. In 1999 deel sy die Alan Paton Award for Non-fiction met Stephen Clingman en ontvang Country of my skull ook die South African Booksellers’ Choice Award. Hierdie eer val haar weer te beurt in 2004 toe A change of tongue ook die toekenning ontvang. Country of my skull word in 2001 met die Olive Schreiner-prys bekroon.

Country of my skull word in New York, Londen, Milaan, Denemarke en Nederland gepubliseer. Dit word verfilm met die titel In my country met Juliette Binoche en Samuel L Jackson in die hoofrolle, maar die film word nie so goed ontvang soos die boek nie.

Maar lank voordat Antjie Country of my skull geskryf het, maak sy indruk as een van die beste digteresse in Afrikaans. Na die oproer wat die publikasie van haar gedigte in haar hoërskool se jubileumblad veroorsaak het, word haar eerste digbundel, Dogter van Jefta, in 1970 gepubliseer, toe sy maar agtien jaar oud was. Dit bevat gedigte wat die omgewing van die skoolkind beskryf – adolessensie, muisneste en die unieke agtergrond van die skool met sy klaskamers en leerkragte. JC Kannemeyer (Beeld, 22 Oktober 1992) skryf dat “'n Bybelse gegewe as beeldraamwerk gebruik word en dit is geskryf in ’n eenvoudige praattoon met die afwesigheid van hoofletters, interpunksietekens en tradisionele strofiese vorme en rym.”

In 1972 verskyn Januarie-suite en ontvang Antjie die Eugène Marais-prys vir haar eerste twee bundels. Januarie-suite beleef in 1987 ’n sewende druk – iets wat amper ongehoord is vir ’n digbundel in Afrikaans. Teenoor haar eerste bundel wat primêr oor die skool gehandel het, beeld Januarie-suite die lewe van die student op die universiteitskampus uit met liefde as die motief. Die konservatorium en musiekterminologie is deel van die verwysingsraamwerk en die meer uitgebreide wêreld van die Vrystaat is meer op die agtergrond (JC Kannemeyer, Beeld, 7 Mei 1992).

In 1977 word Mannin en Beminde Antarktika, wat albei in 1975 uitgegee is, met die Reina Prinsen-Geerligsprys bekroon. Hierdie prys is ingestel om Nederlandse vroue en dogters wat hul lewens in versetbewegings teen Duitsland in 1940–45 verloor het, te gedenk. Sedert 1952 word die prys elke drie jaar aan ’n Suid-Afrikaner toegeken.

In hierdie twee bundels bekyk Krog die lewe van volwasse vrou voor sy getroud is, sowel as na haar huwelik. In Mannin verskaf Kaapstad die agtergrond, maar veral die vrou met haar liefde vir haar eggenoot en hulle huwelik word uitgebeeld.

“Siklus” is die titel van die tweede afdeling van die bundel en hier kan die leser die getroude paar se lewe saam, vanaf die die eerste nag saam, tot deur die geboorte en vroeë jare van die kind, volg. Die laaste twee verse in die bundel druk hierdie “huislike geluk” vir JC Kannemeyer (Beeld, 7 Mei 1992) baie mooi uit. Vir hom kan “Siklus” vergelyk word met Die stil avontuur(1939) van Elisabeth Eybers, waar die jong getroude vrou se geluk en haar moederskap aan die orde van die dag is.

In 1981 publiseer Antjie Otters in bronslaai. Oor die bundel skryf Carina Stander (Die Burger, 29 Mei 2010) as volg: “Die bundeltitel word deeglik in die verse ontgin: die otter as skugter waterdier; die bronstige otterjasie (vark) wat seksuele vernielsug simboliseer; die bron as fontein, oorsprong, moederliggaam of verwysingsdokument.

“Die slotsiklus in die bundel, ‘Die Leeu en die Roos’, is dan ook ’n helder voorbeeld van ’n historiese geskrif wat as bron vir digterlike inspirasie dien. Dit is gebaseer op die dagboekinskrywings van die Voortrekkervrou, Susana Catharina Smit (1799-1863), suster van die Groot Trek-leier, Gert Maritz. Op dertienjarige ouderdom word sy deur haar ma aan eerwaarde Erasmus Smit (34) gegee. As gevolg van sy drankprobleem (“tussen sy tande blits sy asem ’n spoor/van ontbinding”), word hy telkens deur die sendinginstituut verplaas. Teen 1837 sluit hulle by die Trek aan. (…)

“Die openingsin in die gedig “6. Pietermaritzburg – 6 Augustus 1863” lui: ‘Vannag reeds sewe keer wakker./ Die onderskeid tussen droom en kamer/ word al hoe swakker.’ Elders in die gedig vra sy: ‘Here, maak die visioen aan my bekend . . .’ Sy verklaar ook: ‘God dryf my . . .

“In teenstelling met haar intieme Godsbelewenis, is daar haar huwelik met Eerwaarde: ’n swakkeling wat ontrou was aan haar. Daar is ’n botsing tussen haar ongelukkige gesinslewe en begeerte om te skryf: ‘Wat baat ’n gesin sonder aptyt; ’n man en kind/ wat al my woorde aan die hakskeen byt?’ 

Steeds skryf sy vir selfbehoud en reiniging: ‘die pen in my hand/ is styf en ek skryf hom nuut’. En: ‘Ek het woorde snags/ geskryf wat soos blare suurstof gee,/ sodat ek kon bestaan/ en niks giftigs agter ooglede verberg . . .’ (…)

“In die gedigtereeks word Smit getransformeer van slagoffer tot pionier. Dié transformasie bereik ’n hoogtepunt tydens ’n toespraak voor kommissaris Henry Cloete wanneer sy die legendariese verklaring maak dat die vroue kaalvoet oor die Drakensberg sal stap vir vryheid en reg. Krog eggo dit in die slot: ‘om myself kaalvoet uit te skryf/ teen hierdie brons geskubde Drakensberg’.

“Regdeur haar oeuvre maak Krog gebruik van uitruilbare identiteit: Jefta se dogter, Lady Anne Barnard, Antjie Somers. Wanneer sy by monde van Smit praat, verteenwoordig sy die Afrikanervrou wat veg vir vryheid, geregtigheid, eerbaarheid en kreatiewe uitlewing. Die vraagstukke rondom geslagtelikheid, die selfopoffering en dapperheid van die vrou as moeder, volksfiguur en skrywer en die strewes van die individu teen ’n patriargale stelsel, is kenmerkend van Krog én Smit se skryfwerk.”

Jerusalemgangers (1985) word in 1987 met die Rapportprys bekroon. Die bundeltitel speel in op ’n groep “sweepsiekes” wat deel is van die Trekkers, maar wat geglo het indien hulle aanhou om noorde toe te trek, hulle uiteindelik Jerusalem sal bereik deur oor die land te trek.

M Nienaber-Luitingh skryf in Die Burger van 13 Maart 1986 dat een van die kenmerke van Jerusalemgangers is dat dit nie meer so outobiografies is nie en dat daar by die digter ’n behoefte is “om te kyk na die ruimer konteks van die Suid-Afrikaanse - veral blanke burgerlike - samelewing. Naas talle mooi poëtiese vondste vertoon Jerusalemgangers nog ’n hele aantal van die swakhede wat ons uit Antjie Krog se vorige bundels ken, soos die neiging tot ’n soms onnodig verwronge sinsbou en die gebruik van onduidelike neologismes. Die treffendste gedigte in die bundel is dié wat die persoonlikste van aard is en daardeur die digste aansluit by haar vroeëre poësie, veral by Otters in bronslaai wat nog die hoogtepunt in haar werk verteenwoordig.”

In 1990 ontvang Antjie die grootste een – die Hertzogprys vir Poësie – vir Lady Anne, ’n digbundel wat in 1989 deur die destydse “ondergrondse” uitgewery Taurus gepubliseer is. Die laaste publikasie van Taurus wat met die Hertzogprys bekroon is, was Yk van Breyten Breytenbach en hy het die prys geweier. Daar is derhalwe bespiegel of Antjie die prys sou aanvaar, maar sy het. Sy vertel aan Beeld (21 April 1990): “Soos ek vir prof Elize Botha gesê het, aanvaar ek die prys, want dit bewys nou onomwonde ek en die Akademie het mekaar na weerskante toe besmet. Die feit dat die prys die naam dra van ’n man wie se politieke sieninge lynreg ingaan teen dit waarvoor ek my daagliks beywer en waarin ek glo, ontstel my nie. Ek het sekerlik nie die prys gekry op grond van my politieke oortuiginge nie, maar dat ek dit wel gekry het ondanks dit, sê vir my iets. Ek is in der waarheid bly oor die politieke agtergrond van die prys.”

Prof Elize Botha, destyds voorsitter van die SA Akademie vir Wetenskap en Kuns, het gesê Lady Anne “is pragtige poësie in die post-modernistiese idioom. Dit word visueel ondersteun deur ander elemente, wat nie poësie is nie, om ’n pragtige boodskap oor te dra.”

Louise Viljoen skryf in haar resensie van Lady Anne (Die Burger, 28 Desember 1989): “Tot dusver het elke nuwe bundel van Antjie Krog haar groei as digter bevestig. Met die verskyning van dié bundel is dit weer eens die geval en word dit ook duidelik dat sy een van die belangrikste digters is wat tans in Afrikaans werk. Lady Anne is nie net ’n bundel wat die leser se bewondering afdwing vanweë sy virtuose kompleksiteit nie, maar ook vanweë die opwinding wat die aktuele aanbod en inhoud daarvan wek. Interessant genoeg word die aktualiteit in die bundel bewerkstellig deur die gebruik van ’n historiese figuur, Lady Anne Barnard. Krog gebruik hierdie vrou met haar sonderlinge geskiedenis as reisgenoot terwyl sy haar eie tyd en ruimte, Suid-Afrika vandag, verken.”

Die resensent in Beeld (onbekend, 18 September 1989) skryf dat betrokke digkuns dikwels “tegnies onbeholpe of poëties yl” kan wees, maar hierdie beswaar is nie van toepassing op Lady Anne nie. “Die bundel is ’n leesavontuur vir diegene wat hou van aktuele verse én ook vir die literêre speurder op soek na die verhulde en onverhulde interteks.” 

In 1995 verskyn Antjie se eerste roman, getiteld Relaas van ’n moord. In die vroeë 1990’s was Antjie in die koerante nadat daar ’n moord in haar tuisdorp, Kroonstad, was. Daar was beweringe van politieke beweegredes rondom die moord en Antjie was in die hof as staatsgetuie. Antjie gebruik hierdie gebeure as agtergrond vir Relaas van ’n moord. 

Fanie Olivier skryf in Beeld (4 Maart 1996): “Krog besweer die absolute betroubaarheid van haar storie deur vooraf te verklaar ‘Nie alles hierin is waar nie’, maar dit lyk my dat ’n mens dit maar met ’n knippie sout moet neem. Verdigsel het hierdie materiaal egter nie geword nie, bly heeltemal te feitelik relaas, sodat ’n mens gedwing word om met die leesslag ook te dink waarom die skryfster hierdie vertelling gemaak het. En een met so 'n lang aanloop wat weinig bydra binne die klein bestek van die boek ...

“Die verhaal speel hoofsaaklik af op Kroonstad, en grotendeels in die tydperk rondom en na die opheffing van die verbod op die ANC. Die hoofkarakter en verteller is die digteres A wat deur haar onderwyspos aan ’n swart skool en 'n vroeëre ontmoeting met swart skrywers by die Victoria-waterval, haar betrokke voel en maak by die lotgevalle van die buur-gemeenskappe. In hierdie proses raak sy vervreemd van die wit inwoners van die dorp, en haal haar hulle gramskap op die hals. Doodsdreigemente bly nie uit nie, en haar motor word die teiken van ’n suur- en spuitverfaanslag.

“Die ander sentrale figuur is die daar bekende Douglas Baartman, ’n bruin aktivis, hoewel daar nie juis van hom in die vertelling veel tereg kom nie. Dis jammer, want meer van hom sou iets meer van die novelle kon gemaak het. En dan is daar A se eggenoot, die argitek J, die karakter wat die sterkste uit hierdie verhaal na vore tree, en vir wie mens as leser die meeste empatie ontwikkel.

“Die verhaal ontplooi rondom die eerste maande van die bevryding, en die wyse waarop A in haar gewetenswroeging oor wat witmense in haar vel se naam gedoen het eenvoudig blindweg glo dat dit alles moet regverdig.”

Volgens die flapteks wil Relaas van ’n moord die leser forseer om “morele kwessies te laat rym met respek vir die lewe”, maar vir Fanie Olivier gebeur dit nie, want die etiese probleme waarmee A te kampe kry, word nie afdoende geteken nie. “Die verhaal (nie die gegewe nie) is gewoon te skraal sodat die vrae oor respek vir watter lewe of soort lewe nie bevredigend uit die verf kom nie. Miskien het me Krog ’n behoefte gehad om haar persoonlike dilemma uit te skryf, maar die publikasie van Relaas van ’n moord (met seker een van die lelikste bandontwerpe wat ooit by Human & Rousseau verskyn het) is ’n bewys dat die waarheid anders is as fiksie. En dat Antjie Krog haar waarskynlik moet bly besig hou met haar uitsonderlike talent as digter.”

Antjie se Engelse digwerk word ook bekroon – sy ontvang die FNB-Vita Poetry Award in 2001 vir Down to my last skin en die beoordelaars se kommentaar is dat hierdie gedigte nie as vertalings lees nie, maar as skeppings uit eie reg. Hierdie bundel is ook in Afrikaans gepubliseer as Kleur kom nooit alleen nie. Die Afrikaanse bundel word eweneens bekroon, en wel met die eerste RAU-Prys vir Skeppende Skryfwerk.

Oor Kleur kom nooit alleen nie skryf André P Brink op die flapteks: “Hierdie bundel is vir my in poësie die ekwivalent van Bach se groot Toccata en Fuga, waar die ganse register van die orrel oopgetrek word ... Dis een van die min bundels waarvan ek kan sê dat ek ná die lees daarvan werklik op ’n ander manier na die wêreld kyk” (Rapport, 15 Oktober 2000 in onderhoud met Hanlie Retief).

Dieselfde temas wat in haar ander digbundels was, kan ook in Kleur kom nooit alleen nieraakgelees word, naamlik verhoudings op verskillende vlakke: in die gesin, met kinders, met die landskap en met mede-Suid-Afrikaners. Aan Hanlie Retief: “Wat dit anders maak, is dat die landskap nie meer net Suid-Afrika is nie, maar die hele kontinent, en die stemme is nie meer net wit nie, daar’s ook ’n ander soort Afrikaans. Ek was verlede jaar saam met Breyten en ander Afrika-digters op die Poetry Caravan, ’n reis van die slawe-eiland Goree aan die Ivoorkus tot by Timboektoe in Mali. Op die reis het ek die mees afgryslike momente beleef, veral met kos, en ook die heel mooiste goed wat ek nog ooit kon beskryf het. Later eers het ek besef: dis eintlik wat ons is. Die aakligheid van hierdie vasteland, maar ook die ongelooflike, wonderlike ander kant, in landskap én in mense.”

Antjie vertel aan Stephanie Nieuwoudt (Beeld, 16 Oktober 2000): “Dis die mees onmiddellike manier waarop ek nog ooit geskryf het. Dinge wat ek waargeneem het, het dadelik op papier beland. Gewoonlik skryf ek eers ná die gewaarwording daaroor. Die reis het my ook laat vergeet van my teësin om voor ander mense te skryf.

“Ek vind dit phoney dat mense in die openbaar in kafees sit en skryf. Die eerste dag het ek gedink ek sou sterf as ek soos die ander digters my boek moet uithaal. Uiteindelik het ek my boekie onderlangs uitgehaal en ’n paar woorde geskryf. Teen dag drie het ek net so lekker soos die ander geskryf. Ek het hier ’n vrywording in die kontinent beleef wat nog nie voorheen gebeur het nie. Vir die eerste keer het my gedigte nie in afsondering gebeur nie.”

In 2003 word die bundel Met woorde soos met kerse, wat Antjie se Afrikaanse vertalings en herbewerkings van poësie uit al die ander Suid-Afrikaanse inheemse tale, en een van die San-tale, bevat, aangewys as die algehele wenner van die Suid-Afrikaanse Vertalersinstituut se driejaarlikse wedstryd. Antjie vertaal ook Long walk to freedom, die biografie van Nelson Mandela, in Afrikaans as Lang pad na vryheid. Die Nederlandse skrywer Henk van Woerden se boek oor Tsafendas, Mondvol glas, word deur Antjie vertaal as Domein van glas. Mamma Medea, ’n toneelstuk van die Belgiese skrywer Tom Lanoye, word deur Antjie vertaal en by Aardklop in 2002 ontvang die regisseur Marthinus Basson Beeld Plus se Aartvarkprys vir innoverende werk vir sy ontwerp en regie van hierdie stuk. Dit is dus nie vreemd nie dat Antjie tydens die KKNK in 2004 in ’n skrywersgesprek met Ingrid Winterbach, die Hertzogpryswenner, bepleit het dat die boek wat die Hertzogprys wen, as ’n gegewe in Engels vertaal moet word, sodat Afrikaanse skrywers deel kan word van die ander stemme in die land.

In 2013 vertaal sy Athol Fugard se The captain’s tiger as Die kaptein se tier en is dit tydens die Suidoosterfees in die Fugard-teater opgevoer met Neels van Jaarsveld in die hoofrol.

Antjie ontvang in 2009 saam met Richard van der Ross die ATKV-Prestigetoekenning tydens daardie jaar se KKNK.

Antjie se digbundel, Verweerskrif, wat terselfdertyd in Engels gepubliseer is as Body bereft, veroorsaak opspraak met ’n foto van ’n naakte, ouer vrou op die voorblad. Op 53 wou Antjie "skryf oor ’n leeftyd, oor ’n lyf wat haar irriteer én boei” (aan Willemien Brümmer, Die Burger, 2 Junie 2006). Byna veertig jaar na die verskyning van Dogter van Jefta draai haar gedagtes toenemend na haar liggaam, verál na die ligte beroerte in 2002.

Die Proteaprys vir poësie van 2007 word aan Verweerskrif toegeken. Oor die toekenning sê Antjie: “’n Digter skryf vandag in Afrikaans in die volle wete dat dit geen werklike statuur het nie. Jy skryf omdat jy móét en jy weet dat selfs ’n Afrikaanse rock band waarskynlik ’n groter omset as jy het. Dit is daarom dat ’n prys soos dié soos jasmyn in die voortuin is vroeg September … ’n Taal word as taal erken as hy die poëtiese kan uitdruk. ’n Taal begin taal wees in die stemme van digters. ’n Taal sonder digters is ’n sterwende taal: daarom is die bevordering, koestering, instandhouding en erkenning van poësie in Suid-Afrika en in Afrikaans belangrik.”

Vir Johann de Lange (Rapport, 16 April 2006) maak “Krog se vermoë om haarself telkens te vernuwe, om in haar bundels telkens ’n ander rigting in te slaan en vreesloos te waag, om nooit vir álmal aanvaarbaar of veilig te skryf nie, van haar een van die mees opwindende eietydse digters en een van Afrikaans se belangrikste stemme.”

Helize van Vuuren (Beeld, 17 April 2006) skryf dat in Verweerskrif “is die openbare sfeer teruggedring en feitlik volledig vervang met die private ruimte van die ouerwordende, menopousale vrou. Die sentrale tema in die bundel is die verweer en sterflikheid van die menslike liggaam, spesifiek die vroulike middeljarige liggaam, teenoor die ewigheid van die berg in die agtergrond: ‘méns-tyd’ teenoor ‘ewigheid’. Die titel dui dus op ‘’n teks oor liggaamlike aftakeling’, maar ook op ‘’n geskrewe verdediging teen ’n aanklag’.”

Wat tema en tegniek betref, vernuwe die bundel beslis, meen Van Vuuren, en is dit baie meer verwikkeld as wat binne die omvang van ’n resensie bespreek kan word.

Kwela-uitgewers publiseer in 2004 die digbundel Die sterre sê "tsau": Xam-gedigte in Kweiten-ta-//ken, A!kúnta, Hankass’o en //Kabbo. Dit haal die kortlys van die M-Net-prys vir poësie vir 2005. In 2006 beweer Stephen Watson, digter en ook hoof van die Universiteit van Kaapstad se Departement Engels, in die tydskrif New Contrast dat Antjie plagiaat gepleeg het. Hy beweer in die artikel dat Krog “die hele gedagte Die sterre sê 'tsau' van hom gesteel het sonder enige erkenning”. Antjie se kommentaar op hierdie aanklag is: “Dis ’n verskriklike ding omdat dit die heel belangrikste ding in jou lewe aangaan, en dis jou integriteit. Daar’s nie ’n manier wat jy dit kan herstel nie. As ek jonk genoeg was, kón ek. Maar ek kan NIKS daaraan doen nie.” (aan Willemien Brümmer in Die Burger, 2 Junie 2006)

Antjie se eerste en enigste toneelstuk, Waarom is die wat voor toyi-toyi altyd so vet? (1999), is onder andere by die Aardklop Kunstefees en by die Markteater in Johannesburg opgevoer met Marthinus Basson as regisseur en Nomsa Xaba en Tess van Staden in die hoofrolle.

Tess van Staden het in 1998 vir Antjie genader om vir haar ’n monoloog te skryf. “Teen my beterwete het ek ingestem. Ek het altyd gedink as ek weer ’n toneelstuk aanpak, sou dit ’n versdrama wees. Maar soms is ’n mens kreatief vasgekeer en sê jy ja vir iets. Dan pluk dit jou uit,” vertel sy aan Gert Coetzee (Volksblad, 1 Oktober 1999). “Dit is verstommend wat regisseur Marthinus Basson met die stuk gedoen het. Ek het die taal gegee, maar Marthinus het dit visueel laat gebeur. Hy red jou ondanks jouself en kry jou hebbelikhede (in die stuk) weggesteek.”

Antjie se oë was vol trane nadat sy Nomsa Xaba se “ontsluiting” van wit en swart mense se verhale oor die WVK gesien het. “En dis lekker dat daar 'n vet stuk poësie in die toneelstuk is,” sê sy aan Coetzee.

In 1979 word Antjie genooi om die NP van Wyk Louw-gedenklesing te lewer. Die titel van haar voordrag is "NP van Wyk Louw: die pad vorentoe". In 2004 word sy weer genooi om dié lesing te lewer by die Randse Afrikaanse Universiteit met die titel "Die beautiful woorde van Van Wyk Louw".

Antjie bevind haar vanaf die publikasie van daardie eerste gedigte op die voorgrond in Suid-Afrika en die akkolades bly nie uit nie. In 1986 vervaardig Carl Theunissen en André van den Heever ’n televisieprogram oor Antjie wat ’n ATKV-prys wen. In die laat tagtigerjare is sy een van die groep Afrikaanse skrywers en intellektueles wat deur Idasa na die Watervalberaad in Zimbabwe genooi is om met uitgeweke skrywers en ANC-lede te gesels. In 1989 lees Ahmed Kathrada, ’n eertydse gevange ANC-leier, ’n Engelse vertaling van haar gedig "My mooi land" voor op ’n massasaamtrek in Soccer City in Soweto. Antjie se verse het so ’n indruk op hom gemaak terwyl hy in die tronk was dat hy dit “gekoester" het en dit vir hom “moed gegee" het.

Antjie is nie iemand wat al ooit gehuiwer het om te sê wat sy dink en hoe sy voel nie. Dit is die rede waarom almal wat haar ken, haar eerlikheid en haar oortuiging om getrou te bly aan dit wat sy dink reg is, uitsonder. In 1987 het sy met Ton Vosloo, besturende direkteur van Nasionale Pers, gebots oor Dene Smuts se bedanking as redakteur van die tydskrif Fair Lady. In 1990 het sy by die Afrikaanse Skrywersgilde-beraad onder haar medeskrywers ingeklim oor die Gilde se apatie en dat Afrikaans van die Gilde bevry moet word. Tydens die funksie met die toekenning van die Boekjoernalis van die Jaar aan André P Brink in 2000 is Antjie die gasspreker. Sy bepleit in haar toespraak dat koerante hulle kunsblaaie ernstiger moet opneem, omdat daar “binne die kunste en kulturele verbande altyd meer ruimte bestaan vir bevraagtekening en begripvorming” (Beeld, 16 Oktober 2000). Tydens ’n simposium wat in 2003 aan die Universiteit van Stellenbosch gehou is oor die uitdagings waarvoor die NG Kerk in ’n veranderende Suid-Afrika te staan kom, sê Antjie dat Suid-Afrikaners van verskillende rasse mekaar nie ken nie. Die kerke moet mense help om nuwe verhoudings as gelykes te bou. En een van die maniere om dit reg te kry is dat die Kerk gesamentlike etes vir wit en swart moet reël.

In 1990 veroorsaak Antjie se aanstelling op die NG Kerk se Psalmkommissie opspraak. Sy dien in hierdie kommissie tot 1992 toe sy bedank as gevolg van te min tyd. In 1992 word sy genooi om saam met digters uit ander wêrelddele deel te neem aan die Poetry International-poësiefees in Rotterdam, ’n eer wat haar weer in 2004 te beurt val. In 2003 word sy genooi om die Internasionale Letterkundefees Winternachten in Den Haag te open met ’n orakelspreuk oor die toekoms van Afrikaans.

Antjie word in 2001 verkies tot die komitee wat ’n taalbeleid vir die Suid-Afrikaanse tersiêre sektor moet ondersoek. Die komitee was onder voorsitterskap van Jakes Gerwel en die ander lede was proff Njabulo Ndebele en Willie Esterhuyse en dr Nomsa Satyo.

Erkenning van akademiese kant bly nie agterweë nie. In 2002 ken die Tavistock-kliniek in Londen ’n eredoktorsgraad aan haar toe vir die bydrae wat haar werk tot die veredeling van wêreld-humanisme gelewer het. In 2004 ken beide die Universiteit van Stellenbosch en die Universiteit van die Vrystaat ’n eredoktorsgraad aan Antjie toe. Na afloop van die KKNK in dieselfde jaar word die Afrikaans Onbeperk se Kanna vir Vernuwende Denke aan haar toegeken. Ook in 2004 neem sy saam met die Nigeriese skrywer en akademikus Kole Omotoso deel aan ’n bespreking in die Sol Plaatje-diskoers. 2004 is ’n jaar van vele toekennings aan Antjie. Sy word saam met Coenie de Villiers en Gert Grobler deur die Kovsie-Alumnibond vereer en word benoem as Oud-Kovsie van die jaar. Die Universiteit van Stellenbosch verkies haar in 2004 tot die raad van dié universiteit en in dieselfde jaar word sy aangewys as Buitengewone Professor van Lettere en Wysbegeerte aan die Universiteit van die Wes-Kaap.

Tydens Exclusive Books se jaarlikse veiling by hulle tak in Hyde Park behaal ’n handgeskrewe gedig van Antjie, "Country of grace and grief", R3 700. Die gedig is opgeneem in Down to my last skin. Die gedig "Van litteken tot rivier" behaal R1 900.

Antjie se werke is al vertaal in Engels, Nederlands, Italiaans, Frans, Spaans, Sweeds en Serwies. Robert Dorsman vertaal van haar gedigte in Nederlands en gee dit in 1999 in die bundel Om te kan asemhaal uit. Country of my skull word aan universiteite in Amerika en Europa voorgeskryf as deel van die leerplan wat handel oor die optekening van die verlede.

Tydens die skryf van A change of tongue, wat in Afrikaans gepubliseer is as ’n Ander tongval, kry Antjie ’n ligte beroerte-aanval, maar sy herstel gelukkig feitlik heeltemal – iets wat sy glo toegeskryf kan word aan haar gereelde joga-oefeninge. ’n Ander tongval is deur Saartjie Botha omgesit in ’n toneelstuk met Nina Swart wat die rol van Antjie vertolk.

In 2006 onderneem Antjie ’n toer van ses weke saam met die Vlaamse skrywer Tom Lanoye. Dit is aangebied deur Behoud de Begeerte, ’n onafhanklike kunsliggaam wat hom uitsluitlik beywer vir die bevordering van die Nederlandse/Vlaamse literatuur. Na die toer sê ’n Nederlandse vrou in Nederlands aan Antjie: “Dis die taal. Toe jy jou mond oopmaak, skiet die Afrikaans my deur die hart.” (Die Burger, 18 November 2006)

Antjie was in 2008 vir ’n jaar in Berlyn waar sy genooi was om die Wissenschaftskolleg zu Berlin – ’n sentrum vir gevorderde studie en navorsing – te besoek.

Sy vertel aan Murray la Vita (Die Burger, 13 Maart 2009) dat haar kinders elkeen op hul eie vir haar in Duitsland kom kuier het: “Ek het Duits geneem op skool, maar my kinders ... Dit was eintlik vreeslik lekker om hulle in ’n ander kultuur in te vat. Daai goed is high culture: dis klassieke musiek, dis Wagner, dis Thomas Mann, dis Bertolt Brecht, maar dan daarmee saam is daar onder dit alles ’n sosialistiese mind-set van Berlyn wat jy die hééltyd oralster optel; die heeltyd funksioneer bevraagtekening, ondermyning en dan so ongelóóflik geartikuleerd! Ek meen jy kan nie ...

“Jy lees daai koerante en dan wil jy in tráne uitbars oor hoe ongelooflik ... of hulle nou praat oor die sokker of die budget of die opera of die Páse. Hulle hele analíse van Páse ... here en dan lees ek ... ek het nou Faust gelees, van Goe­the, en dan kýk jy daar en dan sien jy: here, hiérdie man het die bose al bevráágteken terwyl ons nog in ons f—n óssewaens rondgevál het in dié land! En dan dink jy g’n wonder ons is nog hier besig met evolusie nie. Ek kan dit nie verdúúr dat jy nie ...” Sy struikel oor haar woorde van verontwaardiging. “... hoe ... hoeveel jaar gaan daai debat al aan? Hy kóm nié genuanseerd nie. Hy ís net die heeltyd pateties gepolariseer, jy weet.”

Sy erken teenoor La Vita dat sy dink digters is nie vol selfvertroue nie. “... om ’n gedig te doen moet iets ékstra bykom; jy kan nie net talent hê en gaan sit nie. Daar moet iets anders gebéúr. En jý weet nie hoe om daai te láát gebeur nie. Dit hélp as jy baie skills het; dit hélp as jy ... álles help, maar dis nie noodwendig dat daar ... Terwyl as jy ’n taléntvolle prosaskrywer is en jy het die selfdissipline om te gaan sit, en jy doen móéite en jy wérk ... iéts gaan gebeur.”

Begging to be black word in 2009 uitgegee. Dit het as agtergrond die dood van ’n bendeleier wat in Kroonstad doodgeskiet is. Die moordwapen is op Antjie se stoep weggesteek. In Begging to be black begin Antjie om haar posisie in hierdie saak na te vors. Die boek vertak dan in verskillende rigtings, beide in tyd (van die dae van koning Moshoeshoe van Lesotho) en in ruimte, soos die leser op Antjie se ondervindinge naloop. Die flapteks beskryf Begging to be black as ’n boek van reise – etiese, geskiedkundige, filosofiese en geografiese reise. “These form strands that Krog interweaves and sets in conversation with each other, as she explores questions of change and becoming, coherency and connectedness, before drawing them closer together as the book approaches its powerful end. Experimental and courageous, Begging to be black is a welcome addition to Krog's own oeuvre and to South African literary non-fiction.”

Begging to be black is die derde deel van die trilogie wat voorafgegaan is deur Country of my skull en A change of tongue.

“Die boek bestaan uit drie verhale,” sê Antjie aan Kirby van der Merwe (Die Burger, 14 November 2009). “Die een verhaal, die moordverhaal, is ’n terugkyk na ’n insident wat ek gedink het ek tóé moreel korrek hanteer het, en nou daaroor begin vrae vra.”

Die insident is die een waarvan in die vorige paragraaf geskryf is.

Die tweede verhaal is die geskiedenis van die Basoeto-koning Moshoeshoe I. “Die verhaal verwys na daardie eeue lange gesprek tussen wit en swart wat eintlik nog nooit ’n werklike gesprek was nie. Wit en swart het met mekaar gepraat en gedink hulle verstaan mekaar: Moshoeshoe het gedink hy verstaan die wittes en die wittes het gedink hulle verstaan hom, maar uiteindelik het hulle mekaar nie verstaan nie. Want hulle het gepraat vanuit verskillende raamwerke.”

Antjie gaan voort: “Die derde verhaal is my Europese verblyf en ervarings as ’n navorsingsgenoot in Berlyn. Daar het ek besef hoe mense die wêreld vanuit verskeie ‘raamwerke’ beoordeel.”

Antjie se volgende digbundel is ’n Engelse een met die titel Skinned wat in 2013 deur Umuzi en Seven Stories Press in Amerika uitgegee is. Hierdie bundel bevat gedigte uit tien van Antjie se gepubliseerde bundels wat ’n tydperk van dertig jaar dek. Dit verteenwoordig haar totale loopbaan as een van Suid-Afrika se bekendste digters. Die gedigte is nog nie vantevore vertaal nie en dit is die eerste maal dat dit in druk verskyn. Dit is ook die eerste keer dat ’n bundel met Antjie se verse in Amerika uitgegee is.

In die inleiding skryf Antjie: “Three themes have fingerprinted my work for four decades: politics and the land, family and love, and the being-ness of the poet. This volume attempts to present a kaleidoscope of how these themes changed and developed in the course of ten volumes against the background of profound political and social changes within South Africa.” http://www.sevenstories.com/events/book-launch-for-south-african-poet-antjie-krog-on-april-18th/

In sy resensie van Skinned skryf Leon de Kock in Die Burger van 14 Julie 2013 dat die titel heel gepas is vir hierdie versameling van Antjie Krog se gedigte in Engels: “Die onderdele van die boek is vergelykbaar met ’n reeks digterlike velle wat stelselmatig afgewerp word. Dit is ’n proses van gedaanteverwisseling wat alles in die stryd werp om vaste ras- en kultuurmodusse om te vorm.

“’Vertaling’ in die breedste sin moontlik, dit wil sê struktureel, linguistiek, ontologies en kultureel, staan sentraal in Krog se estetika, en hierdie versameling – ondanks sy tekortkominge – is effektief ’n poëtiese manifes van die allergrootste belang. Dit is ’n verkenningstog vir alle Suid-Afrikaanse digters oor alle grense heen en veral vir die diep-enkelsinnige, eenogige Engelssprekende Suid-Afrikaanse digterlike gemeenskap.”

De Kock sluit sy resensie af: “Krog bly een van die min Suid-Afrikaanse digters wat werklik ambisieus te werk gaan wat betref digterlike strekking, vormverwisseling en taalgebruik. Mag sy dit al hoe beter doen, want dit is ’n grootse tog.”

Die gedigte in Skinned kom uit Otters in Bronslaai (1981); Jerusalemgangers (1985); Lady Anne(1989); Gedigte (1995); Country of My Skull (1998); Kleur kom nooit alleen nie (2001); Met woorde soos met kerse (2002); die sterre sê ‘tsau’ (2004); en Verweerskrif (2006).

Antjie se gedigte word gereeld getoonset. In 2012 is gedigte uit Verweerskrif gebruik as die basis vir ’n liedsiklus wat deur die komponis Ruan Strauss Kalis getoonset is. Hierdie musiek was ’n kombinasie van kunslied en kabaret.

In Februarie 2013 is die produksie “Woorde met wieke” in die Oude Libertas-teater op Stellenbosch op die planke gebring. Van die bekendste Afrikaanse kunstenaars in Suid-Afrika, soos Coenie de Villiers, Jak de Priester, Herman van den Bergh en Andries Bezuidenhout het elk van Antjie se gedigte getoonset.

Antjie het haar 60ste verjaardag in Den Haag gevier met ’n aandgeleentheid op 10 Oktober 2012 wat deur Writers Unlimited The Series aangebied is. Sy sou by hierdie geleentheid van haar Afrikaanse gedigte voorgelees het en ander digters het ook opgetree. Adriaan van Dis sou met haar gesels oor die posisie van die digter in Suid-Afrika.

Met Antjie se sestigste verjaardag het die volgende skrywers haar gelukgewens:

• Max du Preez
  My wens vir Antjie is gesondheid en hope liefde, en mog ons land nader beweeg aan dit waarvan sy so lank gedroom het.
• Breyten Breytenbach
  Mag sy nog lank vir ons word-en-verwordtaal uitgespaar bly, mag sy genade en geduld hê met die Dwaalvolk, en mag sy net van krag tot krag gaan. Viva, Antjie! Viva!
• Joan Hambidge
  Mag jy op sestig, voortdig
  op jou uniek woedende 
  en priemende wyse.
• Deon Meyer
  Baie geluk, Antjie. Mag al die regte woorde in die volgende jaar gedienstig voor jou pen se punt kom lê. Lekker verjaar.
• André P Brink
  Net ’n dankie-sê, liewe Antjie, dat jy is wie en wat jy is, en dat jou daar-wees dit vir almal van ons die moeite werd maak om te wees wie en waar ons is.
  Met liefde,
  André en Karina
• Marita van der Vyver
  My hartewens vir Antjie op 60: dat jou woorde nooit sal opraak of wegraak nie; dat jou geliefdes se liefde jou tot die einde sal abba; dat jou hart altyd so vol passie sal bly klop.
• Riana Scheepers
  ’n Rympie, vir Antjie, op 6(0)
  Antjie S maak kinders bang
  en Antjie K skryf versies
  my wens vir jou op hierdie dag:
  ’n versekoek met kersies.

(Beeld, 23 Oktober 2012)

In Die Burger van 3 Maart 2012 gee Antjie haar mening oor godsdiens: “Hoe ouer ek word, hoe meer dink ek dat die mens se behoefte aan godsdiens, God, Jesus en ’n heilige gees hoofsaaklik met mag te doen het. Hoe meer ‘uit beheer’ jy voel, hoe meer het jy iets nodig om te stabiliseer. Maar dit is nie te sê dat dit nie vir my soms wonderlik is om in ’n kerk te wees nie, dat as ’n vorm van saamwees, veral in ’n swart kerk, dit ’n mens sterk bind aan iets groters as jyself, nie God nie, maar mense, die spiritualiteit van menswees.

“Wat glo ek nóú? Ek hou nie van die woord ongelowige nie. Want ek is gevul met geloof, maar ek is nie ’n Christen nie. Ek glo nie aan God soos hy vertel word deur die Bybel of die kerk nie. Maar ek glo dat daar iets groters as ekself is. Die beeld waarmee ek dit miskien kan verduidelik, is dat elke mens aan die struktuur van dit wat groter as jyself is, drink soos ’n baba aan ’n bors. Ons voel die tepel tussen ons kake, dan sê ons: dis God. Ons voel die melk in ons mond en sê: dis Christus. Intussen is daar agter die tepel ’n hele bors met ’n ingewikkelde klierstelsel, daar is nog ’n bors, en daaragter die hele liggaam. Maar ons kyk met ons bababrein en ongekoördineerde oë na die tepel en sê: ghoeghoe-ghoe.”

In 2012 is daar ’n skrywerskonferensie in die Fugard-teater in Distrik Ses gehou wat deel was van ’n internasionale herbesoek aan die Edinburgse wêreldskrywerskonferensie van 1962. In haar spreekbeurt oor die tema “Moet letterkunde polities wees?” het Antjie gesê: “Die departement van kuns en kultuur is ’n nul op ’n kontrak en kan geensins krediet neem vir Suid-Afrikaanse kunstenaars se suksesse nie.”

In haar praatjie het sy gewys op hoe belangrik dit is dat daar wel wisselwerking tussen skrywers en politici moet wees, ook teen apartheid. Sy het Karl Marx aangehaal: “’n ­Regering hoor net sy eie stem. Hy wéét hy hoor net sy eie stem. Hy hou graag die illusie voor dat hy die stem van die mense hoor. En dring daarop aan dat die mense ook hierdie illusie voorhou.”

Sy het voortgegaan: “Dáárom moet ’n kabinet letterkunde lees. Nóg die staat wat hulle beheer, nóg die goeie planne om die land om te laat draai, sal help in die afwesigheid van ’n ­visioenêre woordeskat wat ten beste gemaak word deur skrywers en digters om te skep, besiel en fokus op sosiale kohesie.” (Die Burger, 24 September 2012)

Antjie Krog was in 2014 aan die ontvangkant van die Mbokodo-toekennings wat sedert 2013 toegeken word. Dit word gesamentlik aangebied deur die Departement van Kuns en Kultuur en Carol Bouwer-produksies om erkenning te gee aan vroue wat ’n beduidende bydrae tot die kunste in Suid-Afrika gelewer het. Sy het dit ontvang in die kategorie van taal en die kuns van storievertel, veral vir die invloed wat Country of my skull (1998) gehad het en nog steeds het.

In 2014, agt jaar na die verskyning van haar vorige bundel, Verweerskrif, word Mede-wete / Synapse gepubliseer. Dit word in 2015 met die ATKV-Woordveertjie vir poësie bekroon (beoordelaars Diana Ferrus, Margot Luyt en Bernard Odendaal) en in 2017 palm Antjie met Mede-wete vir die tweede maal die Hertzogprys vir poësie in.

In sy huldigingswoord by die oorhandiging van die Hertzogprys aan Antjie sê Hein Viljoen dat Mede-wete ’n "sterk en ontstellende bundel is, oorspronklik en vindingryk. Die digter ondersoek ’n wye reeks aktuele kwessies, veral politiek en rasseverhoudings (soos in die skrynende reeks 'Bediendepraatjies'). Die bundel is oorweldigend (en baie moedig) in die wyse waarop dit die kwessies van bevoorregting, wit-wees en inherente rassisme aan die orde stel. Dit is fel betrokke poësie – baie naby aan die aktualiteit.

"Die teks ontgin ’n wye reeks taalregisters op ’n byna argeologiese wyse. Taal word – op die voetspoor van Paul Celan na die Groot Brandoffer – gebreek en hersaamgestel, so asof die bestaande (standaard)taal te swaar dra aan 'n ideologiese ballas, uitgedien geraak het en daarom nuut uitgevind moet word. Deur sy/haar mede-wete en mede-pligtigheid is die leser betrokke by hierdie ontdekkingstog. 'n Soort meedoënlose woordspel kenmerk die bundel – ’n voorneme as’t ware om meer as een betekenis op ’n slag uit te druk en betekenis ekspressionisties uit te vergroot, soos in die gedig by Mandela se dood of in die gedigte oor die geliefde. Deur sy volgehoue (taal-) eksperimentering is die bundel vergelykbaar met Marlene van Niekerk se bundel, Kaar. (...)

"Die gewaagde en intense aanpak van die politiek van skuld, die verskeidenheid en veelstemmigheid daarvan en die uiters vernuwende eksperimentele gebruik van die taal maak Mede-wete ’n waardige ontvanger van die Hertzogprys – ’n besondere prestasie in ’n jaar waarin verskeie puik bundels meegeding het om die prys."

In haar antwoord het Antjie Krog onder andere gesê (Die Burger, 22 Junie 2017): "(D)ankie aan die Akademie vir soliede gewoonheid. Want waarom dit eintlik hier gaan, is dat literêre pryse die manna uit die hemel is, die dou op Gideon se skaapvel, dan op dan af. As dit na jou kant toe kom, is dit iets waaroor jy jou van harte verbly, jouself toelaat om vir ’n oomblik in rond te dryf, dalk jou bek bokant die water soos ’n seekoei te groot te rek of klein spuitfonteintjies van plesier te blaas. Want ’n digter kan nie lewe van poësie alleen nie. Nog erger: om poësie te kan skryf, moet jy as ’t ware toegang tot lugleegtes hê, oop tyd, ruimtes vol tyd. Geld soos dié stel ’n mens in staat om van die agtervoet na albei voete te beweeg en uitgewers weer op goeie voet te vind. (...)

"My grootste dankie gaan egter aan die poësieliefhebbers in Afrikaans, of hulle self ook skryf, pryse toeken of onderrig gee, of net ’n gedig lees en vir ’n oomblik hulle oë toemaak asof hulle iets bowe-werkliks ervaar het, mense wat glo dat poësie die slagaar van ’n taal is, die diepste vorm van filosofie. Wat weet dat poësie die gevoelige ervaring van menswees verleng; wat aan iemand wat sigself aan die einde van wanhoop bevind, ’n opening bied, ’n asem, ’n oomblik van insig - verblindend van die onsegbare.

"Poësie is die groot Ongekontamineerde. Dit is seëvierend omdat dit die mens in ’n verhoogde staat van bewussyn plaas, altyd met verhelderende gevolge. Asof jy op die drumpel van asem staan. Asof jy suurstof uit koel bome kry en skielik vorentoe gaan. Dis waarom digters skryf. Dis waarom lesers lees. Om die verheldering, die intensifisering, om iets van die onsterflike te ontruk.

"’n Goeie gedig is ’n versneller van die bewussyn. Indien jy ooit eenmaal hierdie versnelling meegemaak het, smag jy daarna en raak volslae afhanklik. Wie sigself in hierdie soort verruklike afhanklikheid van taal bevind, heet, so dink ek, digter en gedigliefhebber. Ek salueer julle en ’n uitgewery wat al vir honderd jaar poësie publiseer.

"So hou die poësie voet by stuk, gee sy nie om as haar gesig verbrand nie, selfs al word sy toegegooi deur nimmereindigende internetmeule-variasies wat geen komplekser handeling van lesers verg as ’n duimpie op of af nie."

Mede-wete is Antjie se gunsteling bundel, vertel sy aan Pienaar-Vosloo. "Ek het die grootste risiko's daarmee geloop. Hoe ouer jy raak hoe meer vra jy jouself af of dit nie nou tyd is om stil te bly nie. Moet vandag nie uitgesê word deur die jongeres en digitaal-ratses nie? Hoe ouer jy word hoe meer bewus word jy van weerloosheid en sterflikheid en dit raak moeilik om skerp en hard te werk om van oortollige woord-gewig ontslae te raak. Dit word al hoe moeiliker om ’n digbundel te publiseer en om legitimiteit daarvoor te kry. Met al die nuwe tegnologie en vlugtigheid van woorde op die internet, die digitalisering, Facebook en blogs is daar net soveel digters. En mense kan so vinnig, soms ondeurdag en so onbevange daarop reageer.”

Wanneer sy met Murray la Vita oor Mede-wete gesels, noem sy aan hom dat sy gewoonlik altyd ’n stel tipiese temas het. "Ek skryf politiek, ek skryf persoonlike gedigte, ek skryf oor taal, ek skryf oor die maak van gedigte, ek skryf oor my familie en hierdie keer toe ek begin werk aan ons plaas en die werf, toe besef ek dat eintlik is werf ’n ideale plek vir álmal.

"Die werf van ’n plaas is waar álle dinge bymekaarkom, die sterre, die diere, die mense wat daar werk, die eienaar, die kinders, die kos, die honger, die onreg - dis alles, alles plek op ’n werf.

"Ek het aanvanklik gedink die bundel se titel moet wees Die werf en toe het Johann de Lange vir my gesê, nee, jô, hierdie gedigte ... jy weet nie wat maak hulle daarin nie en as mens dit lees, is dit te vreemd en dit is te wild, hy dink hulle moet uit.

"En toe het ek gedink ek probeer juis ’n ánder taal kry ... En dis dan waar ek begin het om by Paul Celan te kyk wát doen jy aan taal om die woorde wat nie meer iets beteken in daai taal nie, terug te bring dat hulle iets beteken. Toe het ek die gedigte almal uitgehaal en hulle in ’n aparte afdeling gesit."

Op Versindaba skryf Marlies Taljard as volg oor Mede-wete: "Die bundel Mede-wete herinner aan ’n laataand-gesprek waarin die knelpunte van ons lewe in hierdie land en ons bestaan op aarde op diepsinnige wyse en met inagneming van die geskakeerde aard van die werklikheid en die waarheid uitgepluis word. Die bundel het ’n diep spirituele stramien wat in die grein van die gedigte lê, dikwels sonder om beredeneer te word. (...)

"Die digterlike styl van Mede-wete is, soos ons nou reeds van Antjie Krog te wagte is, kenmerkend van ’n digter wat ’n meester van haar ambag is. By haar gaan gedigte met ’n narratiewe aard naatloos oor in liriek, in argumentatiewe betoog; van die mees informele register na die formele akademiese register sonder dat sy ooit haar greep op die poëtiese aard van die gedigte verloor. Die wyse waarop sy taal hanteer, vorm en vervorm om nuut te klink en nuut te beteken het reeds by haar ’n handelsmerk geword en laat die leser telkens sprakeloos. Sy skryf ewe gemaklik in vrye versvorm as wanneer sy van ingewikkelde vaste poëtiese strukture gebruik maak. Mede-wete hoort myns insiens voor in die vertoonkas van die Afrikaanse poësie. Ek haal ten slotte die laaste deel aan uit een van my gunsteling gedigte, mirakel, met sy pragtige liriese – byna inkanterende – inslag:

ek behoort aan hierdie land
dit het my gemaak

ek het geen ander land
as dié land nie

mateloos is my liefde vir die land
verwikkeld gehard en onomwonde

ek glo nie aan wonders nie maar
die vreedsame vrymaking van my land

was ʼn wonder – onkant en lighoofdig bly
dit by my die weergaloosheid daarvan

bly my by

Die Nederlandse vertaling, Medeweten, vertaal deur Alfred Schaffer, Robert Dorsman en Jan van der Haar, was een van die vyf benoemdes vir die Filter Vertaalprijs vir 2016.

Oor die Nederlandse vertaling skryf Remo Campert onder andere in De Volkskrant: “Lees de hele bundel Medeweten. Dan zult u het hopelijk met me eens zijn dat Antjie Krog Nobelprijs-waardig is.”

Die beoordelaars vir hierdie prys het onder andere oor die vertaling geskryf: "Medeweten vormt zonder twijfel een hoogtepunt in het oeuvre van de Zuid-Afrikaanse dichteres Antjie Krog. Het is een bundel van een verbluffende complexiteit waarin centrale motieven uit haar werk samenkomen: grond en gemeenschap, het vrouw-zijn, de menselijke vergankelijkheid (zoals in het prachtig en tegelijk ontluisterende ‘ontweiden’ over de levende dode die haar moeder geworden is, een ‘dodin’), maar ook het schrijven zelf. Alle stijlregisters worden ingezet, zowel spreektalige als hooggestemde, de toon schiet heen en weer tussen nuchter, ontroerend en schokkend, en genreconventies moeten eraan geloven. Tafereeltjes die in verwondering stilstaan bij het dagelijks leven volgen op prozagedichten over de worsteling met ongelijkheid en racisme of op beschouwingen over de taal als grondstof van de dichter. Dankzij Robert Dorsman, Jan van der Haar en Alfred Schaffer beschikken we nu ook over een tweetalige leeseditie, met telkens op de linkerpagina de Nederlandse vertaling en rechts het origineel. Een toelichting bij de vertaling is er niet, waarschijnlijk om de poëzie laagdrempelig te houden. Dat is een begrijpelijke bekommernis, al vraagt de lezer zich nu wel af waarom bijvoorbeeld het koppelteken uit de Afrikaanse titel (Mede-wete) werd weggelaten, of waarom niet de integrale bundel werd vertaald. De vertalers hebben zich strikt gehouden aan de strofebouw en aan de bladspiegel en slagen er uitstekend in om de sfeer en het ritme van de oorspronkelijke gedichten op te roepen." (http://www.tijdschrift-filter.nl/filter-vertaalprijs/2016/nominaties-filter-vertaalprijs-2016.aspx)

Antjie se ma, Dot Serfontein, is op 4 November 2016 oorlede. Haar reaksie op haar ma se afsterwe teenoor Charles Smith was: "Die verlies is oorweldigend. Die woord huldeblyk skielik ook ..." Antjie het die gedig "ontwei" in die bundel Mede-wete aan haar ma opgedra:

ontwei

jy gly onder my uit, Ma, in hierdie virulentgeurende lente
vanoggend toe ek jou groet, klamp jy aan my vas
en byna te buite hou ek jou

hou jou lignemendheid jou werpwrakende woedebrokke
jou brak onuitblussende steenkooloë vegtend bloed-
veragtendvegtend maar jy’s reeds sonder skouers

(here die gedagte aan ’n ontdagte-jy klief op my af die weg-
glip van die vreesloosste priemhonger sillabe
van my lewe) – dis boggel wat ek
in my arms hou    newe-aards skots-skreef probeer jy
die inmekaarplons toeskoffel
die swetsende terdoodbrenging van slyt-
bare vlees soos voortgedryf deur pis deur die onwaardigheid
van skyt van herberglose breuke knoppe en fynmasige
wade van immerende onmagtigheidsmakings

maar altyd

altyd met die vlammende dapperswaard stip vooruit dit robbel
en skree Ma want hoe benaam ek jou tot leef tot nader-
baar bly as boegbeeld wat die aarde voor my kloof

torsende briefvellige vrou morsend met jou nat grys hare
asof jy met moeite uit die grond geruk is ek sien die wanhoop
in jou oë ons gryp na die enigste wat ons ken: die skrifgeluid van

skerwe angsvallig tastend teen soveel vergruisende weerloosheid
om die dood te probeer indink tot die dood-in toe hoor ek jou
beier aan onverlore taal jou woede spaar jy nie nog jou deernis
nog jou arms nog jou bors in die truspieëltjie sien ek jou staan
staan in jou vooroorstortende lyf

alleen, onnoembaar mensonterend alleen dodin van my wese
en trillende keelvel van my alfabet

In Taalgenoot (winter 2015) vertel Antjie vir Anet Pienaar-Vosloo dat sy ’n beter ouma is as wat sy ’n ma was. "Ek glo onwrikbaar daarin dat jy vir kleinkinders moet lees vandat hulle jou kan hoor. Om vir ’n jong kind daagliks voor te lees is die grootste geskenk wat jy die kind kan gee. Rymelary en die klank van rym, sonder om te verstaan wat die woorde beteken, vorm ’n ritme in ’n kind se brein wat haar meer laat begryp as wat sy verstaan. Rym werk met klanke en asem, jy voel dus taal deur jou lyf.

"Rudolf Steiner noem dit 'innerlike semi-spirituele ruimtes' wat ’n kind se psige verruim. Rym stel ’n kind voor aan sulke komplekse sinstrukture dat haar maatjies, wat lesers is, eers op 15 by haar gaan opvang. Rym skep ’n enorme passiewe woordeskat – mens ken mos baie meer woorde as wat jy gebruik. Dit laat ’n kind kreatiewe spronge maak: ‘lap’ en ‘kap’ het niks met mekaar te make nie, maar klankgewys konfronteer hul samehang jou. Daar word beweer dat ’n Engelstalige kind in 1945 maklik 10 000 woorde geken het. Vandag is dit skaars ’n duisend. Een van die belangrikste redes vir die agteruitgang is glo dat ouers nie meer vir kinders rympies en berymde gedigte lees nie.”

Tydens die Volksblad Kunstefees in Bloemfontein in 2017 lewer Antjie Krog die Sol Plaatje-lesing wat hulde bring aan hierdie veelsydige skrywer en denker onder die titel "Kuns maak ons vry".

Voordat Antjie aan die woord gekom het, het die die rektor van die UV Sol Plaatje aan die gehoor bekendgestel as ’n "intellektueel, ’n joernalis, skrywer, leier in die ANC, en boonop die eerste swart Suid-Afrikaner wat ’n roman in Engels geskryf het, al was hy Tswana van geboorte en kon hy sewe tale praat. Hy is eers na sy dood raakgesien en geëer."

Antjie het in haar lesing grotendeels gefokus op Sol Plaatje se boek Mhudi. Naomi Meyer het op LitNet Antjie se lesing opgesom:

"Hier is ’n paar ander hoofpunte uit haar lesing:

• Sol Plaatje nooi wit mense in die literatuur van swart mense in, nie andersom, soos normaalweg die geval is nie.
• En hy skryf oor wit en oor swart mense op doodgewone manier – niemand is verhewe bo die ander nie. Almal het ’n storie om te vertel. ’n Manier vir swart en wit om mekaar te verstaan (in sy roman): "Their noticing of each other's pleasures and discomforts."
• Sy verwys na Plaatje se "verbal engagement". Ten spyte van Plaatje se persoonlike gevoelens oor wit en oor swart, hoe daar teen hom as swart mens gediskrimineer is, tree mense van verskillende rasse en kleure met mekaar in die boek in gesprek. Geen mens kan oor ander regeer nie, is sy houding. Plaatje kies, ironies genoeg, vir Moody as sy held (die mag van kolonialisme – Engeland – en die kerk/godsdiens, ten spyt).
• Naamgewing speel ’n rol: name van mense is in hul eie tale, soos Afrikaans, maar plekname is gegee volgens die inheemse name, gegee volgens die naam van die mense wat daar gewoon het. Taal en naamgewing het te doen met besitreg.
• Alliansies is van belang in die boek. Oorloë is voortdurend ’n agtergrondtema, en dan ook tale, oor en weer: kommunikasie oor en weer.

"Soos wat oorloë ’n tema vorm in Plaatje se werk, is ook meertaligheid iets wat Krog deurlopend in Plaatje se werk uitwys. Plaatje wys op hoe belangrik vertaling vir hom as skrywer is deur in sy boek vertaling van Tswana-woorde te verskaf.

"Krog wys op hoe die Bybel aangepas word in die roman, waar Paulus skryf dat almal gelyk voor God is. In Plaatje se roman betrek hy nie net Romein en slaaf nie, maar swart en wit, man en vrou.

Krog sê dat Plaatje nie net oor mense skryf nie, maar ook alles van die groter heelal ondervang: komete, insekte, die kosmos ... In sy werk is daar 'ever-widening circles of inclusion: religions, races'.

"'Dit het meer as 20 jaar van demokrasie geverg om haar oë oop te maak vir waar Suid-Afrika verkeerd geloop het,' sê Krog. 'Kyk wat gebeur uiteindelik in sy boek: die twee groepe is uit mekaar, swart en wit. Dit kon verskillend gewees het, dit kon ’n huwelik gewees het wat gewerk het. Maar Plaatje is in beheer van sy karakters en van hul uitkomste. Hy is dus vryer in sy boek as in die werklike lewe. Hy het ’n visie terwyl hy skryf; sy skrywe oor onderlinge verbintenisse is wat hy sien van die land waar hy nie is nie.'

"Krog se slot is verrassend. Plaatje se roman, sê sy, is egter nie net ’n boodskap vir ons tyd nie. Kom ons vier die lewe en die werk van ’n man wat ver van hier gewoon het, jare gelede, en wat ons vry maak omdat kuns vry maak. Kom ons wees vry soos wat kuns ons vry maak, ’n viering van kuns."

Op van die vrae wat die gehoor aan Antjie Krog gevra het, was haar pleidooi: ’n land soos Suid-Afrika met al sy tale, behoort ’n obsessie met vertaling te hê. "Ons moet vertaal. Ons moet mekaar se tale praat."

In ’n onderhoud met Murray la Vita in Die Burger van 30 Junie 2017 praat Antjie met hom oor die dood: "Ek is tog altyd bietjie teen die feit dat die dood soms in die poësie ’n ontsnapping word van die léwe; met ander woorde jy hoef nie te skryf hoe jy oud word nie en hoe jy sleg lyk en voel nie. As jy praat, praat jy oor die dood. En ek sê nie dis maklik om oor die dood te praat nie, maar ek sê net daar is ’n stadium van verwoording wat verwaarloos word en dít is die pre-dood.

"Ek het vir my ma die heeltyd gesê: 'Skryf oor nóú. Wat dink ’n mens? Wat doen ’n mens? Wát?' En sy het glad nie belang gestel daarin nie.

"En ek het een keer vir ’n ander baie ou skrywer gesê: "Ek wil weet oor daai tydperk, ek wil daai tydperk verstaan. Die poësie het my in staat gestel om die fases van my lewe te begryp. Jy raak verlief met die gedigte van Ingrid Jonker, Jy hét lief met Breyten se goed, of Van Wyk Louw se 'Ek haat en ek het lief'... (...)

"Dit gee jou toegang tot ’n intensiteit van sekere fases van jou lewe en dáái deel word nie verwoord nie. En toe sê die skrywer vir my: "Ék skryf om wég te kom daarvan.' En toe dink ek dit is ’n probleem, want dit is hierdie ... En dan, wanneer manskrywers in prosa wél daaroor skryf, dan maak hulle hulself ou vrouens - sowel Coetzee as Karel Schoeman; die karakters is ou vrouens wat sterwend is.

"Nou weet ek nie of dit die uitmekaarval van ’n vrou se liggaam is wat makliker is om jou te verbeel as die uitmekaarval van ’n mán se liggaam nie.

"En jy weet, sodra die digters oud word, dan vat hulle meesal jong vrouens, so dan het jy hierdie fantastiese kontras van die jeug en die dood. Maar nié hierdie arme stokou man saam met die jeug nie; die uitmekaarvallende manlike liggaam is nie ’n teenwoordigheid nie; ek ken nie gedigte waarin dit figureer nie."

Dit het Murray la Vita opgeval dat iets wat Antjie fassineer van die manlike teenwoordigheid is dat "sodra dit verdwyn, vat dit die mag saam".

"En nou kyk jy na die letterkunde - die lesers is eintlik vroue, oral waar jy kom, sien jy vroue; die meeste van die mense wat klas gee in die letterkunde, is vroue; al hoe meer van jou resensente is vroue. En soos wat dit gebeur, kan jy sien hoe die mag van die letterkunde verdwyn.

"In die argitektuur en die mediese beroepe gebeur dit ook: hulle sê die beroep word vervroulik.

"En dan sê hulle mans gaan nooit net weg nie, mans vat ook die mag saam met hulle weg en dan bly daar nou net ’n klomp vrouens oor en skielik daal die statuur van daai beroep. Om ’n argitek te wees, is nie meer daai aangrypende Fountainhead-ding van die ou dae nie. So hulle gaan word dan spesialiste, die mans of hulle gaan in geld in.

"Ek kyk na die politiek wat nou sulke sterk vrouens het en hierdie mans wat uitruilbaar lyk. (...) Hulle lyk almal of hulle in dieselfde fabriek gemaak is. (...) Ek vermoed oor ’n ruk gaan daar geen mag mee oor wees in die politiek nie. Die geld gaan die politiek só lamlê dat dit nie eintlik saak maak wat die politici daar binne besluit nie. Dis eintlik klaar so - geld run die wêreld en jy sien daai mans wat dit doen nooit.

"Nou in die kreatiewe letterkunde blý mans gelukkig, so ek is altyd bly as ek na ’n plek gaan en jy sien daar gaan manskrywers wees want dan weet jy hulle bring met hulle die mag saam, die aandag, die respek.

"Ek dink dit is jammer dat dit so is en dat ’n mens nie leer hoe om waarde te heg aan dit wat vrouens doen nie. Of doen ons dit op so ’n manier dat dit móéilik is om dit te eer?"

In Januarie 2018 is die Gouden Ganzenveer vir 2018 aan Antjie Krog toegeken. Dit is ’n kulturele prys wat elke jaar in Nederland toegeken word aan ’n persoon of instituut wat vereer word vir hul bydrae tot die geskrewe en gedrukte woord in die Nederlandse taal. Dit was die eerste maal dat hierdie prys aan ’n persoon van buite Nederland toegeken is.

Gerdi Verbeet, voorsitter van die Akademie van die Gouden Ganzenveer, het die nuus op die Nederlandse radioprogram De Taalstaat bekendgemaak: “Die Akademie van die Gouden Ganzenveer eer Krog as ’n spesiale en veelsydige digter, as ’n uitsonderlike skrywer en joernalis van integriteit, en as ’n begaafde kunstenaar van haar eie werk.”

Eloise Wessels, besturende direkteur van Media24 Boeke en hoof van NB-Uitgewers, het die nuus verwelkom. “Dit is vir ons as Krog se uitgewer eweneens wonderlike nuus – ons is saam met haar trots en bly.” (LitNet)

Antjie het in ’n onderhoud met NPO Radio 1 gesê: "Ek is verbyster, ontroer en opgewonde oor die erkenning wat ek uit Nederland kry. Die Nederlandse taal het baie vir my as digter beteken. Die Nederlandse taal het my verryk. Die prys kom op ’n interessante tyd, aangesien die Afrikaanse taal met rede bedreig voel." (Maroela  Media)

Joost Nijsen, Krog se Nederlandse uitgewer by Podium, meen dat die entoesiasme vir haar werk bogemiddeld groot moet wees vir die Akademie om ’n uitsondering te maak vir ’n “buitelandse” outeur. “Ons het hier by Podium op die tafel gespring toe ons dit gehoor het. Nie alleen is die Gouden Ganzenveer waarskynlik die mees gesogte literêre prys in Nederland nie, maar dit is bowendien uniek dat die prys toegeken word aan ’n nie-Nederlandse skrywer.”

Willie Burger het aan Jo Prins (Netwerk24, 19 April 2018) gesê hy dink Antjie Krog se werk het baie om aan Europese lesers te bied: "Juis omdat sy met die kompleksiteite van menswees in omstandighede van uiterste verskille tussen arm en ryk, geleerd en ongeletterd, en ’n 'mengelmoes' van beskouings in haar werk worstel. En hierdie is temas wat belangrik is hier in Suid-Afrika maar ook toenemend daar (Nederland).

"Deur hierdie prys word Krog veral onder die aandag van ’n wyer Nederlandse publiek gebring. Die soort erkenning dra ook daartoe by dat haar status as skrywer in die buiteland verhoog – wat kan help om haar werk ook verder bekend te maak – in ander lande en vertalings."

Louise Viljoen het ook soos Jo Prins gesê dat dit merkwaardig is dat hierdie Nederlandse prys nou aan ’n Afrikaanse skrywer toegeken word.

"Wat my betref, is die prys welverdiend: Krog is ’n uitmuntende en waagmoedige skrywer wat met elke nuwe teks ’n stroomverlegging in mense se denke bring. Sy prikkel en provokeer met haar werk. Verder het sy die vermoë om deur haar fokus op plaaslike Suid-Afrikaanse sake mense ver buite die grense van die land te raak."

Rudie van Rensburg se opmerking teenoor Jo Prins was: "Met Afrikaans tans spartelend om kop bo water te hou as akademiese taal, is die verhouding tussen Afrikaans en Nederlands te verwelkom."

In 2017 verskyn ’n Engelse vertaling van Antjie se Hertzogprys-bundel Lady Anne onder die titel Lady Anne: a chronicle in verse. Antjie vertel aan Nathanael Freed hoe dit gebeur het dat die bundel in Engels vertaal en uitgegee is: "It is the visit of professor Greg Clingham who came into my office and asked wouldn’t I oversee, or look, or do a translation of Lady Anne into English. And I said, 'Why?' And he said, 'No, no, no, I think Lady Anne is on a comeback, and that the book would fit in nicely with all the other projects.' And so I said yes, and I was too nervous to ask anyone else to do the translation, because maybe the poems don’t work, and then that one has to tell you, or you have to realize, and so I said no, I’d do it myself. I think on 1 December – our long holidays are over December, so November, December, January, February – I translated them into English. There is a whole controversy about poets’ translating themselves. Brodsky did that, and some playwrights did that, and it’s very problematic because you’re not really a translator; you’re a poet. So when the line doesn’t work in English, you don’t look for a better line; you change the line. So this time, I tried my best not to do that, but to behave like a translator, and not to make too big a difference between the Afrikaans version and the English version."

Freed wou by Antjie weet watter probleme sy ondervind het met die vertaling van Lady Anne. Sy het verduidelik dat een van die kenmerke van die Afrikaanse bundel is dat die Afrikaans baie kripties is. "It didn’t flow necessarily, and Afrikaans is a language that lends itself easily to any kind of distortion. It’s a young language, so you can do with it what you want, which you can’t in English. It’s very jarring if you do the word distortions in English that you’ve just done in Afrikaans. So, there’s none of that, and I think the flow is much more logical. But when the book was written in Afrikaans, when it was filled with anger against your leader, after other Afrikaners, you actually didn’t want them to read you. You didn’t want them to like what you wrote, so you made it deliberately difficult to read. This time it was not like that. The other biggest issue was the form, because I chose a specific rhyme pattern for the historical parts. It’s sort of ABAB et cetera, and the last line is again A, so that the whole stanza ends with a rhyme. It’s like a circle; it comes together with a rhyme. And that I was not always able to do in English. So it’s less formal, and it’s less structured."

Freed het baie belanggestel oor hoekom Antjie Krog op Lady Anne as onderwerp van hierdie digbundel besluit het. Sy het geantwoord: "It’s like a treasure if you come across someone who is herself or himself a good articulator, and because she wrote a lot – diaries, letters – she not necessarily expressed herself so well, but she had the eye of a painter, and so she could describe the things that she saw, which is wonderful because you move with her through the Cape during that era. And then, she had these unbelievable drawings which you could also then use in your poems, and you could then treat her as a fellow artist. So she’s not only a fellow woman, she’s not only a fellow observer, but she’s also agonizing about how to do justice to what she sees, or to the complexity of what she sees. One more example is that there was a sale of paints in London at Newman’s, and she went there and bought a lot of paint to bring back to the Cape, and when she arrived at the Cape, she realized that she completely misjudged the sun and the clear clarity of that landscape. She had all these dull English greens, and she doesn’t have yellow, red, or others. And how many times she tried to draw somebody or something and it didn’t work out. All of that is a precious extra thing that she brought to why I wanted to choose her. Or, I chose her, and then, in the end, there are a lot of spinoffs. Like also, the notion of the turtle or the soul-fish, this I also got from her. And it became a constant metaphor for me in other works as well. I often used 'in change of tongue'. It’s the same as the fish in South Africa. We have 'to change our tongues' if we want to live there."

Op Amazon word die bundel as volg opgesom: "Lady Anne: A Chronicle in Verse by Antjie Krog is the first English translation of an award winning book published in Afrikaans in 1989. It engages critically and creatively with a key moment of colonial history—the time Lady Anne Barnard spent at the Cape of Good Hope, from 1797 to 1802. Usually mentioned merely as a witty hostess of fabulous parties, Anne Lindsay Barnard, the daughter of a Scottish Earl and the wife of a colonial administrator, was an independent thinker and a painter and writer of genius. She left diaries, correspondence and watercolors documenting her experiences in this exotic land, the contact zone of colonizers and indigenous peoples. Antjie Krog acts as bard and chronicles an epic about this remarkable heroine’s life in South Africa, and intertwines it with life two hundred years later in the same country but now in the throes of anti-apartheid anger and vicious states of emergency. Krog’s powerful and eloquent bringing together of the past and the present, and the historical and the poetic embodies an experience that is as pertinent and compelling today in a democratic but still turbulent South Africa, as it is in the USA and other places where the intersections of race, identity, power, and language lie at the center of civic life."

Stephen Clingman het op Amazon geskryf dat daar deurgaans in hierdie bundel ’n sterk en boeiende kwaliteit aan Krog se taal te bespeur is, "digging deep into the nature of South African life and her own self-challenging relationship to it ... There is a substance here, a regard, a responsibility, a creative response which is in keeping with the original nature of the volume when it was first published during the turmoil of the last decade of apartheid in South Africa in the 1980s. This is an extraordinary opportunity to present a writer of tremendous significance to a wholly new realm of readers."

Vir Ingrid de Kok is Lady Anne nie net ’n bundel wat fikseer op twee geskiedkundige oomblikke nie – die koloniale lewe van die agtiende eeu en die teenstand teen apartheid in die 1908's. Soos alle groot gedigte is sy omvang wyd en diep. "In this masterly English translation it speaks to new circumstances, in particular renewed attacks by young South Africans on what they register as a still repressive colonial legacy. It also speaks to conditions of power in many other places, including the United States, where issues of belonging, identity, speech and silence, are alive and active. There too writers and thinkers are challenged to address the moral, intellectual and creative challenges these themes generate. Alert to the dangers of complicity and despite her view that it is impossible 'to hone truth with the pen/to live an honourable life within so much privilege,' Antjie Krog engages these difficult subjects with originality and power, in poetic language of great beauty, passion and complexity." 

Antjie Krog maak in 2018 ’n persoonlike keuse uit De kleur van je hart (Country of my skull), Een andere tongval (’n Ander tongval) en Nietz liever dan zwart (Begging to be black) en dit word deur Podium in Amsterdam uitgegee onder die titel Hoe alles hiert verander. Sy het ook ’n "aangrypende" voorwoord (volgens die uitgewers) tot die bundel geskryf. Die resultaat van hierdie keuse is ’n "intrigerend nieuw werk dat niets aan kracht heeft ingeleverd, omdat de kwesties die Krog zo grondid onderzocht en lucide beschreef nog altijd brandend actueel zijn." (Uitgewers se inligtingstuk)

Hier volg enkele aanhalings uit besprekings van Antjie se werke in Nederland:

• "De grote kracht van dit boek is dat Antjie Krog de ongemakkelijkheid van haar emoties daadwerkelijk voelbaar weet te maken. Wat zij aan den lijve ervaart, voelt de lezer dankzij haar macht over de taal net zo. (...) Oordeel: virtuoze verbeelding van al dat onrecht en die pijn." Trouw

• "Met dit boek heeft Antjie Krog me lamgeslagen."

            Adriaan van Dis over De kleur van je hart

• "Een grandioze caleidoscopische reportage."

            NRC Handelsblad over Een andere tongval 

• "Antjie Krog weet haar lezers altijd te raken."

            de Volkskrant over Niets liever dan zwart

• "Op zeer geëngageerde wijze analyseert de auteur de nog steeds actuele zoektocht van de inwoners van Zuid-Afrika naar samenleven in vertrouwen. Een bundel non-fictie die de lezer aan het denken zet."

            NBD Biblion

In September 2018 was Antjie Krog en haar werk die fokus op die kongres van die Afrikaanse Letterkundevereniging op Stellenbosch, onder die titel: "Antjie Krog en die vele raamwerke van die Afrikaanse literatuurwetenskap".

Jildou Fabriek van die Universiteit Utrecht het gekyk na Krog se plek in die Lae Lande; Yves T’Sjoen van die Universiteit Gent het haar en Herman de Coninck se werk onder die loep geneem, terwyl Jerzy Koch van die Adam Mickiewicz-Universiteit in Pole Krog se digkuns in vertaling bespreek het.

Antjie was self ook aan die woord met ’n bydrae getiteld: "Vertaling as werktuig om nuwe maniere van mede-wete te ondersoek".  Susan Smith van die Universiteit van Fort Hare was verantwoordelik vir die hoofreferaat oor Krog se werk met ’n eko-kritiese invalshoek op ’n gedigteks van haar.

Antjie Krog se werk is verder op die kongres uit verskeie invalshoeke benader. Daar was gesprekke oor haar impak op etlike diskoerse; daar is gefokus op haar intertekste; vertalings van haar werk is bespreek, terwyl daar ook op haar bundel Mede-wete gefokus is.

Verder is daar vergelykings getref tussen Antjie se Lady Anne en Alfred Schaffer se Shaka Zulu; gekyk na persepsies en humor in ’n Ander tongval; en besin oor leesstrategie van die outobiografiese poësie van vrouedigters aan die hand van Krog se gedig "hoe en waarmee oorleef mens dit?"

Antjie was ook een van die deelnemers aan die vierde Festival voor het Afrikaans in die Vlaams Cultuurhuis de Brakke Grond in Amsterdam. Hierdie fees fokus op kuns en kultuur en Antjie het saam met die rapkunstenaar Churchill Naudé en die skrywer-sanger Jolyn Phillips opgetree.

Publikasies:

Antjie Krog as vertaler

• Browning, Robert: Die rottevanger van Hameln. Pretoria: Daan Retief, 1989 [ISBN 0795920830]
• Van Woerden, Henk: Domein van glas. Kaapstad: Queillerie, 1999 [ISBN 0795800096 (sb)]
  • Hough, Barrie: Boek vol pyn oor Tsafendas se lewe
  • Hough, Barrie: roman wysig beeld van Tsafendas
  • Jansen, Herman: Van Woerden buitestaander nes Tsafendas
  • Pakendorf, Harald: Die vermensliking van ’n sluipmoordenaar: die blootlê van ’n ontmenslikende stelsel (LitNet)
  • Van Coller, HP: Lewe van Tsafendas knap beskryf
  • Venter, LS: Tsafendas-storie nou roman
  • Wasserman, Herman:
    • Boeiende verhaal uit doofpot gelig
    • Henk van Woerden wou Tsafendas se menslikheid behou in boek
• Mandela, Nelson: Lang pad na vryheid: die outobiografie van Nelson Mandela. Florida Hills: Vivlia, 2001 [ISBN 1868674983 (sb)]
  • Krog, Antjie:
    • Gesoek: Afrikaans vir sy lang pad na vryheid
    • Vertaling van Mandela-boek “’n unieke ervaring”
• Met woorde soos met kerse. Kaapstad: Kwela, 2002 [ISBN 0795701187] Algehele wenner van die Suid-Afrikaanse Vertalersinstituut se driejaarlikse vertaalwedstryd 2003.
  • Cilliers, Cecile: Xhosa-verse na Afrikaans met ’n swier
  • De Wet, Karen: Krog steek ’n kers op “maak vi’ ons lig moet hierie woorde soes moet kerse”
  • Dikeni, Sandile: ’n Bundel wat bekoor en bekeer
  • Hambidge, Joan: Krog se vertaling net seekoei-oortjies
  • Odendaal, Bernard: “Regstellende” bloemlesing leersaam, noodsaaklik
  • Pakendorf, Gunther: Kerslig hier verdof deur ideologie
• Lanoye, Tom: Mamma Medea: na Apollonios van Rhodos en Euripides. Kaapstad: Queillerie, 2002 [ISBN 0795800142 (sb)]
  • Kannemeyer, JC: Krog laat Medea práát
  • Nieuwoudt, Stephanie: “Vertaling is altyd ’n vorm van verraad, maar hou taal soepel
  • Smith, Francois: Monsters en die mens se psige

 Antjie Krog as samesteller

• Serfontein, Dot: Deurloop: keur uit die essays van Dot Serfontein. Saamgestel deur Antjie Krog. Kaapstad: Human & Rousseau, 1992 [ISBN 0798129808 (sb)]
  • Joubert, Maureen: Dot se mense is taai en opreg
  • Samuel, Susan: My ouma Dot dra blou velskoene
  • Wybenga, Gretel: Dot se essays ’n genoeglike leeservaring
• Losvoor: ’n versameling van Afrikaanse poësie. Saamgestel deur Antjie Krog. Pietermaritzburg: Shuter & Shooter, 1996 [ISBN 0796009473 (sb)]
• Die dye trek die dye aan: verse oor lyflike liefde. Saamgestel deur Johann de Lange en Antjie Krog. Kaapstad: Human & Rousseau, 1998 [ISBN 0798135646 (sb)]
  • Odendaal. Bernard: Erotiek en poësie lê lepel in tema-bundel
  • Olivier, Fanie: Al dié erotiese verse is glad nie op standaard
  • Pieterse, HJ: ’n Puik blik op verse van lyflike liefde in Afrikaans
  • Van Vuuren, Helize: Veelvoud stemme te hoor in boeiende bloemlesing
• Met woorde soos met kerse. Saamgestel deur Antjie Krog. Kaapstad: Kwela, 2002 [ISBN 0795701187 (sb)]. Algehele wenner van die Suid-Afrikaanse Vertalersinstituut se driejaarlikse vertaalwedstryd 2003.
• Nuwe stemme 3. Saamgestel deur Antjie Krog en Alfred Schaffer. Kaapstad: Tafelberg, 2005 [ISBN 062404288X (sb)]
  • Cilliers, Cecile: Nuwe digterstemme ironiseer taal, klink goed op die oor
  • Hambidge, Joan:
    • Jong digters wil breek met tradisie
    • Nuwe stemme: nog ’n mening
  • Jordaan, Marenet: Krog en Schaffer laat “Nuwe stemme 3” praat
  • Pienaar, Hans: Doodloopstraat vir stemmig stemmetjies
  • Visagie, Andries: Digters, maar nie profete
• This is my land / saam met Meg van de Merwe en Sindiwe Magona. Kaapstad: Universiteit van Wes-Kaap, 2012

 Werke oor Antjie Krog

• Conradie, Pieter: Geslagtelikheid in die Antjie Krog-teks. Rondebosch: P Conradie, 1997 [ISBN 0620 20719 1 (sb)]
  • Olivier, Fanie: Boeiende, insiggenwende studie oor die werk van Antjie Krog
• Coullie, Judith Lütge & Visagie, Andries, red.: Antjie Krog: an ethics of body and otherness. Pietermaritzburg: University of KwaZulu Press, 2014 [ISBN 9781869142537 (sb)]
  • Adlam, Elizabeth Kollman: Antjie Krog: an ethics of body and otherness (review)
  • Daymond, MJ: Antjie Krog: an ethics of body and otherness (review)
  • Van Heerden, Chantelle Gray: Reviews
• Garman, Anthea: Antjie Krog and the post-apartheid public sphere: speaking poetry to power. Pietermaritzburg: UKZN Press, 2015
• Van Niekerk, Jacomien: "baie worde": identiteit en transformasie by Antjie Krog. Pretoria: Van Schaik, 2016. [ISBN 9780627035302 (sb)]
  • Hambidge, Joan: Jacomien van Niekerk: Baie worde: identiteit en transformasie by Antjie Krog (2016)
• Viljoen, Louise: Ons ongehoorde soort: beskouings oor die werk van Antjie Krog. Stellenbosch: Sun Press, 2009 [ISBN 9781920109981 (sb)
  • Hambidge, Joan: Gebundelde artikels oor Krog ryk geskakeerde en uitgebreide studie

 LitNet Akademies-artikels

• • Botha, Marisa: “ek het ’n liggaam, daarom is ek”: Outobiografiese elemente in Antjie Krog se Verweerskrif
  • Nel, Adéle: Liggaam, teks en parateks in Antjie Krog se Verweerskrif
  • Taljard, Marlies: “Onder my duim lê die fyn sintaksis van jou strot”: Krog in gesprek met Pablo Picasso

 Keur van artikels beskikbaar op die internet

• • ABSA Ketting: Ronelda Kamfer gesels met Antjie Krog (LitNet)
  • Antjie Krog
  • Antjie Krog
  • Antjie Krog
  • Antjie Krog
  • Antjie Krog
  • Antjie Krog
  • Antjie Krog
  • Antjie Krog bekroon met Hertzogprys
  • Antjie Krog ontvang Nederlandse literatuurprys
  • Antjie Krog ontvang Nederlandse prys vir haar bydrae tot Nederlandse kultuur
  • Antjie Krog reik uit
  • Beyond the single story
  • Blumer, Arnold: Antjie Krog (LitNet)
  • Booyens, Hannelie en Nieuwoudt, Stephanie: “Antwoorde op absoluut bleddie niks”
  • Botes, Zani: Antjie Krog: koeël en kalm (LitNet)
  • Britz, Etienne: Krog-gedig word soms ’n afgrond
  • Brouwer, Rein: “Where I become you”: a practical theological reading of Antjie Krog’s concept of interconnectedness
  • Brümmer, Willemien: Krog: “met hierdie liggaam is ek”
  • Burger, Willie: Antjie Krog se werk
  • Carroll, Rory: “I write because I can’t speak”
  • Carroll, Rory: South African author accused of plagiarism
  • Champion, Edward: Antjie Krog: plagiarist or not plagiarist?
  • Coetzee, Gert: Ek is net ’n digter, sê Antjie Krog
  • De Lange, Johann: Musikale strukture in die poësie van Antjie Krog
  • De Vries, Willem:
    • Digters vier Antjie Krog se verjaardag in Den Haag
    • Kabinet móét letterkunde lees – Krog
  • Dreyer, Tom en Jaco Botha: Om die skrywer met die waarheid te versoen: gesprek met Antjie Krog (LitNet)
  • Du Plessis, Michael: Daai aaklige annale (LitNet)
  • Erasmus, Elfra: “Bieg-prys” is eer – Krog
  • Glorie, Ingrid: Antjie krijgt Gouden Ganzenveer 2018
  • Glorie, Ingrid: "Laat je meevoeren naar een plek die je niet begrijpt": interview met Antjie Krog
  • Hambidge, Joan:
    • Dogtertjies dra pienk en seuntjies hou meer van blou
    • Skel gil Lady verby die moederspeen
    • Veralgemenings op Lady Anne se literêre stoep
    • Vroedvrou vir ’n “nuwe” taal
  • Heilbron, Belia: Antjie Krog wint Gouden Ganzenveer
  • Hugo, Daniel: In gesprek met Antjie Krog (LitNet)
  • Jayawardane, Neelika: Antjie Krog and the “magical power of literature”
  • Joubert, Emile: Antjie het regte bloudruk vir die beter mens
  • La Vita, Murray: Alles versaak jou behalwe die poësie
  • La Vita, Murray: Antjie Krog: "Vreemd sal die nuwer taal moet lê"
  • Louwrens, Kobus: Antjie Krog tree uit as redakteur by SABC
  • “Mag jou woorde nooit opraak nie”
  • McDonald, Peter D: Peter D McDonald in conversation with Antjie Krog
  • McGrane, Michelle: “Literature enables you to examine your life”: Michelle McGrane interviews Antjie Krog (LitNet)
  • Meulemans, Herman: Antjie Krog, een kloppend hart van Zuid-Afrika, ontvangt de Gouden Ganzenveer
  • Meyer, Naomi: Kuns maak ons vry: oor die Sol Plaatje-lesing deur Antjie Krog
  • Modise, Tim: Antjie Krog: Apartheid compensation - nationalise land to fast track redistribution
  • Die musiek van woorde ontgin
  • Myburg, Johan: Mbokodo-pryse aangekondig
  • Myburgh, Melt: Vyf vinnige vrae aan Antjie Krog (LitNet)
  • Nieuwoudt, Stephanie: Lewende legendes – Antjie Krog
  • Odendaal, Bernard: “Digter wordende”
  • Ons eie Jeanne d’Arc
  • Opperman, AJ: Krog se poësie op ’n ander noot
  • Osinubi, Taiwo A: Abusive narratives: Antjie Krog, Rian Malan, and the transmission of violence
  • Pienaar-Vosloo, Anet: Antjie Krog
  • Pople, Laetitia: Krog onder die loep by kongres
  • Potgieter, Marinette: Krog se werk in note saamgevat
  • Prins, Jo: Antjie Krog wen Hertzogprys
  • Prins, Jo: ’n Veer vir Krog én Afrikaans
  • Rhebergen, Jente: Antjie Krog leert mensen om een flat white te zijn
  • Retief, Hanlie: Die binnekant en buitekant van Samuels én Krog
  • Slippers, Bibi: 23 Oktober 2012: Antjie Krog verjaar
  • Smith, Charles: My ma se dood is ’n groot verlies: Antjie Krog
  • Smith, Francois: Laat jou volledig vertaal
  • Stichting De Gouden Ganzenveer Antjie Krog
  • TS'Joen, Yves: "Liewe hemel!" Ernst van Heerden en de vroege poëzie van Antjie Krog
  • Taljard, Marlies: “Onder my duim lê die fyn sintaksis van jou strot:” Antjie Krog in gesprek met Pablo Picasso
  • Thamm, Marianne: Antjie Krog on how Afrikaans and the south can enrich Dutch and the north
  • Van der Merwe, Kirby: Om swart te dink
  • Van Niekerk, Denaé: “For all voices, for all victims”: Antjie Krog 
  • Van Niekerk, Jacomien: Biografie in die pryslied: die bydrae van Antjie Krog naas twee Xhosa-pryssangers
  • Van Niekerk, Jacomien: The national question in Antjie Krog's "Transformation trilogy"
  • Van Niekerk, Jacomien: Om te hoort: aspekte van identiteit in Antjie Krog se transformasie-trilogie
  • Van Schalkwyk, JM: Die outobiografiese in Antjie Krog se gedigte en ’n Ander tongval
  • Van Wyk, Albertus: “Ek is nie rêrig ’n romanskrywer”
  • Van Zyl, Johan: Antjie se asem
  • Viljoen, L:
    • Antjie Krog en haar literêre moeders: die werking van ’n vroulike tradisie in die Afrikaanse poësie
    • Ons ongehoorde soort: beskouings oor die werk van Antjie Krog
  • Wiegandt, Kai: Guilt, shame and the politics of moral change in Antjie Krog’s and Zoë Wicomb’s literary responses to South Africa’s Truth and Reconciliation Commission 
  • WORK/Life: Antjie Krog   

 Gedigte van Antjie Krog op die internet

• • • Briewe uit die vreemde
    • "Country of grief and grace", translated by Karen Press
    • "Country of grief and grace", translated by the poet
    • ek staan op ’n moerse rots
    • Êrens is jy
    • Extract: Skinned by Antjie Krog
    • Five poems by Antjie Krog
    • Versindaba: Gedigte
    • Gedichten
    • Gedigte
    • Grond / Land
    • Lament at the death of Mandela
    • Lofsang
    • "Neither family nor friends says Lady Anne Barnard", translated by Karen Press
    • Ode vir ’n ander lewe
    • Poems
    • Spier poetry
    • Tafelberg-rondeau in vier dele
    • Three new poems
    • Waterlelie-feetjie
    • Wetenskapmannetjies

 Artikels deur Antjie Krog beskikbaar op die internet

• • • Aanhalings
    • African forgiveness: too sophisticated for the west
    • Antjie Krog
    • Antjie Krog: Die val van ’n fout
    • Antjie Krog: "Witheid vervreem, nie Afrikaans"
    • Antjie Krog oor Joachim Sartorius
    • Antjie Krog’s Keynote Speech at the Writing for Liberty Conference 2017
    • Belonging to the voices who live in it: poetry reading by Antjie Krog
    • Boodskap van gasredakteur, Antjie Krog, oor Vrouedag
    • An inappropriate text for an appropriate evening: keynote address for the Sunday Times Literary awards 2015
    • In the name of the other: poetry in self-translation
    • A letter to Claudette
    • Malema vra beter begrip vir swart mense – Krog
    • Non-racialism in Afrikaans (LitNet)
    • Should power listen to poetry?
    • Video: Antjie Krog se toespraak by die ontvangs van die Hertzogprys 2017

 Plagiaat-debat op LitNet na aanleiding van Stephen Watson se aantygings in New Contrast

• • • Adair, Barbara: Speaking through the mask of culture
    • Blatchford, Mathew: Sometimes one needs to wield a large chopper in defense of good sense
    • Bower, Colin: The end of private ownership means the end of the publishing industry
    • De Jager, Nèlleke: Kwela responds
    • De Lange, Johann: Stephen Watson and Antjie Krog, or The return of the repressed
    • De Waal, Shaun: In response to Barbara Adair
    • Gagiano, Annie: Just a touch of the cultural trophy-hunter
    • Gray, Eve: Commentary on Stephen Watson's New Contrast article
    • Johnson, Stephen: Statement in response to charges that Antjie Krog plagiarised Ted Hughes in Country of My Skull (Random House, Johannesburg 1998)
    • Krog, Antjie: Stephen Watson in the annals of plagiarism
    • Krog, Antjie: Last time, this time
    • Lacoste, Madame: Literary polemics: Questions and answers; claims and responses
    • Le Roux, Willemien: To give true voice to those original poets
    • LitNet response
    • Mason-Jones, Craig: The Google of My Skull
    • Moffett, Helen: What if we don't want to take sides?
    • Morris, Rosalind: On Watson, Krog and “plagiarism”
    • Raditlhalo, Sam: Krog should have been allowed to respond
    • Rijsdijk, Ian-Malcolm: The Boggle of the Google of My Skull
    • Stevenson, Mike: LitNet bias?

Die opsteller vra om verskoning dat van die skakels nie tans kan oopmaak nie, maar Media24 se koerantargief is op die oomblik nie toeganklik nie.

Bron:

• • • Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum

• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

The post Antjie Krog (1952–) appeared first on LitNet.

Foto: Naomi Bruwer

SêGoed van Jeanne Goosen: “Dis waarvoor ek respek het. Vir lewe. Sonde is vir my die afkap van ’n knoppiesdoring. Die afkap van ’n oeroue boom vir ’n koffietafel.” (Rooi Rose, 29 Desember 1993) Ander griewe: “Ja, ’n leë toiletrol. Daar is iets depressiefs omtrent ’n leë toiletrol. En pienk seep. Ek haat pienk seep. Ek hou van duur lekkerruikseep.” (Rooi Rose, 29 Desember 1993) Oor Ons is nie almal so nie: “Ek het my byna doodgelag oor die manuskrip, omdat ek gedink het dis snaaks. Omdat ek gedink het hoe mense daarop gaan reageer met dié dat dit heeltemal teen alles ingedruis het wat op daardie stadium in die Afrikaanse letterkunde geskryf is. As iemand my hoor lag het, sou hy gedink het ek is mal, maar ek het dit so geniet om die roman te skryf.” (Tempo, 30 Augustus 1991-5 September 1991) “Maar genade, as ek deesdae ’n boek in suiwer Afrikaans sou skryf – soos al my voriges, maaind joe – sou dit wraggies subversief wees. Ek sal die enigste wees wat nog so skryf!” (Rapport, 21 September 2003) “As ’n mens ’n hond net in ’n halfmaan om jou huis voor in die straat neem, het hy genoeg om oor te dink vir twee dae, weet jy? Wel, myne het genoeg om oor te dink tot anderkant die Hiernamaals. As hulle nie stap of vreet nie, lê hulle en dink. Ek ook. So dink ons ons lewens om. Kwit, soos ons darem kan dink! Ons dink en ons dink en ons dink …” (Insig, Maart 2001) “Wat deesdae se politiek betref, is dit alkant gatkant. Politiek is vir psigopate. Hoe meer psigopaties die politikus, hoe groter sy of haar kanse op sukses. En goddank vir die demokrasie waarin ons nou is – want nou kan ek dit sê sonder om vervolg te word. Vandag se politici is almal mag-jags. Ek wil geen politikus naby my hê nie.” (Taalgenoot, Junie/Julie 2002) Oor hoekom sy nie skryf oor haar ondervindings in die tagtigerjare in die Kaap nie: “Kyk, my mentor is Doris Lessing. Ek het baie by haar geleer, en een ding is om nie deur ander mense se pyn te wals ter wille van jou eie politieke betroubaarheid nie. En daar is party goed wat jy maar liewer moet laat los, weet jy. En daarom, as jy dink aan ’n Koffer in die kas en Kombuis-blues … ek het geskryf oor hoe dit voel om ’n wit, Afrikaanse, verwarde vrou in ’n verwarde tydperk te wees.” (Die Burger, 19 Mei 2007) “Om te skryf is soos om te droom terwyl jy wakker is. Dis soos om te toor.” (Beeld, 21 September 1995) “Ontoeganklik moet nie gelykgestel word met intellektueel, en toeganklik met dom nie.” In 2001: “In Gauteng (nadat sy twee jaar in KwaZulu-Natal was) het ek besef dat ek Afrikaans is. As iemand wat al van my jeugjare met die struggle heul, kon ek my nie vereenselwig met die subtiele vorm van Britse kolonialisme nie. Jy weet nie jy is Afrikaans nie, totdat jy op ’n dag besef jy is besig om op te kom vir jou taal. Die res van die land maak nog spronge na die nuwe Suid-Afrika toe, maar nie die koloniale Natallers nie.” (Beeld, 7 Februarie 2001) Oor feminisme: “Jy kan enigiets as feministies beskryf. Ek skryf nie met enige bepaalde ideologie nie. Ek dink ideologie is ’n wonderlike geskenk vir ’n skrywer, maar ’n ideologie bied hom ook aan as ’n definitiewe waarheid. Daar is nie so iets nie. Daar is soveel sogenaamde feministe wat hulself verkneukel in vrouesmart. Elke vrou moet opstaan en self verantwoordelikheid aanvaar vir haar lot.” (Beeld, 7 Februarie 2001) Oor pryse: “Die pryse gee almal skielik die reg om op jou kop te k..., man. Dit maak inbreuk op jou privaatheid. Mense wat sê o, ek het jou geken; mense wat jou opeis, en van weerskante word jy deur ander mense se ideologieë bedreig. Dit maak my baie ongemaklik.” (Beeld, 12 September 1991) “Wanneer ek die dag ’n gedig skryf, ís dit vir my ’n ’noodgeval’. Ek moet dit dán doen, anders word ek siek en onregeerbaar en bakleierig. Skryf laat my beter voel. Vir my is dit iets soos om sekere gevoelswaarhede bokant die intellektuele analise te stel, maar sonder om die rede te verwerp. Surrealisme is ook vir my ’n lekker wegkruipplek.”

Gebore en getoë

Jeannette Helena Goosen is op 13 Julie 1938 in Parow gebore. Sy word in Parow groot in die dae van George se kafee en Visser se skoenwinkel op die hoek en die Roomse kerk. Haar ma was ’n storieverteller: “Die vreemdste, absurdste goed. Sommer so terwyl sy skottelgoed was. En sy’t gesing. Kastig in Russies. En dan sing ons kinders saam. Ook in Russies!” Sy onthou haar pa met die tuinslang in sy hand en sy liefde vir tuinmaak wat sy geërf het. Sy onthou ook sy vreemde humorsin. (Rooi Rose, 29 Desember 1993)

Op agtjarige ouderdom het sy met klavier begin en ’n paar jaar daarna met die klarinet as tweede instrument. Later verwerf sy haar lisensiaat in klavier aan Unisa, maar sy het dit altyd suiwer vir die plesier daarvan gedoen. “Vir onderrig, nooit,” sê sy.
Jeanne begin as tiener skryf uit ’n emosionele behoefte van liefde, wraak, jaloesie en pyn – op los stukkies papier en in ou oefeningboeke. Op twaalfjarige ouderdom publiseer sy haar eerste poësie in Rooi Rose en skryf sy ook vir Die Jongspan. Haar skrywersloopbaan het rigting begin kry nadat sy op veertien jaar vir die eerste keer Crime and punishment van Dostojewski gelees het: “Die boek het my geruk.”

Jeanne is trots op haar Poolse bloed. Sy het as kind Gorki begin lees en was daarna nooit weer ’n volbloed-Boer nie. Haar eerste werk was dié van junior Kersvader in standerd ses in Ackermans in Parow.

Verdere studies en werk
Na haar skoolopleiding ontvang sy ’n beurs van die Universiteit van Kaapstad en gaan studeer radiografie. Sy werk in hospitale as radiografis en arbeidsterapeut. Sy was egter ook al smous, boer en visserman. As sy haar daarop sou wou toespits, sou sy ’n mikrobioloog gewees het, ’n kernfisikus en veral ’n konsertpianis, maar sy het verkies om outsider te wees, selfs tussen die outsiders.

Een van Jeanne se groot liefdes is musiek. Sy studeer musiek aan die Rondebosch School of Music en is in ’n klassieke rigting opgelei. Sy ontvang formele musiekopleiding onder Magriete Herbst van Parow, Japie Malan en Toronti Florenti van die Kaap. In 2003, met die bekendstelling van Deborah Steinmair se digbundel A see-through suitcase, het Jeanne vir die eerste keer in jare weer voor ’n gehoor klavier gespeel. Steinmair het ook in 2004 die lirieke geskryf vir Jeanne se kabaret Hartedief  wat by die KKNK gehore gaande gehad het.

Jeanne was vir sestien jaar werksaam as joernalis en in daardie tyd was sy verslaggewer by die Transvaler, die Oggendblad, Hoofstad en Tempo terwyl sy in (die destydse) Natal gewoon het en in 1986 by die Paarl Post.

Die 1980’s saam met joernaliste in die Vegkop-hotel in Johannesburg onthou Jeanne met nostalgie. “Die koerant is die enigste plek waar ek eintlik rêrig ingepas het. Dinge wat vir my in ander beroepe nie lekker uitgewerk het nie, was tot my voordeel daar.

“Dis nie meer vandag só by koerante nie. Almal is te bleddie reg in hul koppe, man. Almal is met almal bevriend. In my tyd moes jy betrokke raak by jou onderwerp, nie by die mense oor wie jy skryf nie. Nou’s joernaliste blykbaar hand om die blaas met elke storie wat hulle skryf.

“Voor ’94 het ons ’n saak gehad in Afrikaanse koerante. En ek was gelukkig, want ek kon nogal min of meer skryf wat ek wou, want die ou wat my gestoot het tot waar ek was op die ou end, was Harald Pakendorf. En hy was ’n fantastiese redakteur en mentor gewees.”

Haar joernalistieke loopbaan wissel sy af met van ’n sitrusboerdery by Hartebeeshoek tot visvang aan die Weskus. Sy smokkel met die sitrusvrugte by ’n Griek totdat sy besluit om "eerlik" te wees en liewer haar suurlemoene aan die beurs te lewer. “Maar toe is daar ’n dokstaking. Ek het vir my totale oes net 24c gekry … Weens die staking moes hulle alles wegsmyt … Toe’t ek besluit eerlikheid loon nie; dis sommer nonsens daai. Ek dink ek het smokkelaarsbloed in my.”

Jeanne publiseer in 1971 haar eerste digbundel, ’n Uil vlieg weg, maar sy het nooit rêrig welkom gevoel in die tradisionele letterkunde nie, en omdat sy só ontradisioneel is, het sy ook nooit regtig daarvoor gesoek nie.

In 1986 word ’n Kat in die sak gepubliseer na ’n stilte van elf jaar. Dit bevat verhale wat van 1965 tot 1986 geskryf is. EC Britz skryf in sy resensie in Die Burger (20 November 1988): “Goosen se neiging om bisarre verhaalsituasies op te bou, of om oor ontstellende sake soos lyke en begrafnisse te skryf, hou alles verband met haar ‘gekwelde gees’ as kunstenares, om vir ’n oomblik soos die Dertigers te praat. Agter die soms grappige verbeeldingsvlugte en die pront styl gaan verskriklike gevoelens skuil. Hoewel al die verhale nie op dieselfde peil is nie, het ek die beste verhale in ’n Kat in die sak besonder menslik, eerlik, humoristies, verbeeldingryk, gevoelig en tegnies versorg gevind. Jeanne Goosen het ’n oorspronklike en veelsydige talent as skryfster en ’n onthutsende kyk op die lewe. In haar jongste verhale verwoord sy die skisofrene sosiale situasie in ’n Karoodorp in die jare 1985/1986 op meevoerende wyse.”

In 1987 verskyn die novelle Louoond, met herdrukke in 2010 en ’n e-boek-uitgawe in 2013. Vir Gunther Pakendorf (Die Burger, 6 Augustus 1987) "draai hierdie kort prosateks met ’n ongewone intensiteit om die problematiek van vervreemding en, meer spesifiek, die isolasie van die kunstenaar in ’n ontredderde wêreld sonder hoër waardes of bindende norme. Die uitgangspunt is die situasie van ’n persoon – ’n skryfster - wat in haar kombuis met huishoudelike takies besig is, begelei deur die stem van Callas en études van Chopin op ’n kasset. Terwyl 'n triestige sifreëntjie buite blykbaar nie wil ophou nie, slaan sy haar oë op na die berge, maar weet nie waar haar hulp vandaan sal kom nie, want die hele wêreld is vir haar soos ’n 'vreemde land'.

"Die teks is nie 'n verhaal in die konvensionele sin van die woord nie, maar bestaan eerder uit ’n reeks flitse wat assosiatief en kontrapuntaal aan mekaar geryg is en gedurig na die vraag oor die sin van die bestaan herlei word. Hierdeur word die kombuis simbolies van die afgesonderdheid van die enkeling (en die kunstenaar). Terselfdertyd is die kombuis ’n heelal in die kleine waar die 'lang elegie van die lewe' hom op verskeie vlakke afspeel, byvoorbeeld in die insekwêreld, waar ’n verbete oorlewingstryd die mens se soeke na betekenis relativeer, of in die bevrore varkvleis wat ontdooi, begin lewe en weer van vooraf sterwe."

Pakendorf beskou Jeanne Goosen as ’n skrywer met intelligensie wat haar taalgebruik goed kan beheer. Sy openbaar ook goeie beheer oor haar onderwerp en die algemene aanbieding van haar storie. "In die kortverhaal 'Karoo' (in haar bundel ’n Kat in die sak) het sy die problematiek van ’n veranderende Suid-Afrika baie oortuigend as die verwarrende botsing van wêrelde behandel. Dit is jammer dat sy in Louoond nie daarop voortbou nie, maar haar eerder in haar 'arbitrêre' kombuis terugtrek en toevlug neem tot die ahistoriese fatalisme van ’n (pseudo-) Darwinistiese siening van die mens en sy samelewing, soos blyk uit die groot aantal verwysings na stryd - byvoorbeeld die honde wat ’n hoender doodbyt of Hermien wat visse slag, om van die krioelende insekte nie te praat nie - of na dood, verrotting en ontbinding. In dié opsig is Louoond seker geslaagd, maar tog ’n deprimerende boek."

Sy het in haar lewe al oor die hele Suid-Afrika gewoon – van Pretoria tot die Weskus, Durban, die Karoo, Brixton, Hartebeeshoek, Franschhoek en Aucklandpark. Tans bly sy in Parklands “na die Weskus se kant toe” in ’n woonstelgebou. In ’n stadium tydens haar verblyf in Durban speel sy naweeksaande klavier en sing sy bas in die immigranteklub vir R80 ’n aand.

Sy trek in 2001 na ’n plek tussen Brits en Pretoria-Noord om plek vir haar honde, Bubbles en Wolf, te kry. Haar honde is haar konstante blymaats. Haar twee blymaats was toe Dolores en Mabel. Jeanne het al per geleentheid gesê dat sy diere bo mense verkies. Sy is lief vir die grond, natuur, musiek, skilderkuns, wetenskap en kuns, en wou nog altyd ’n biochemikus of insektekundige wees. Visvang is ook lekkerder as skryf. In die vyf jaar wat sy vis gevang het by Keurbooms, naby Plettenbergbaai, het sy drie boeke geskryf en ook geboer. Sy bring die boot saam toe sy daar weg is. Partykeer vang sy vis by Langebaan, en anderkant by Hermanus en by Velddrif waar sy snoek gevang het met die bakkie, wat sy op die swartmark gekoop het.

Tydens die toekenning van die Afrikaans Onbeperk-toekenning in 1998 by die KKNK sê André P Brink (Beeld, 4 Maart 1998): “Oor meer as twintig jaar het dié besonderse vroumens die taal laat praat en dinge laat sê wat niemand haar nog regtig kon nadoen nie. En dit oor ’n verstommend geskakeerde en gevarieerde terrein: poësie, romans en novelles, kortverhale, teater en kabaret.”

Dit som Jeanne se skryfloopbaan in ’n neutedop op. Sy behaal in al die genres sukses en die bekronings bly nie agter nie. Benewens haar veelbekroonde novelle Ons is nie almal so nie ontvang sy ook die Rapport-prys vir drama in 1992 vir Drie eenakters. Sy wen die Sanlamprys as Rubriekskrywer van die Jaar vir haar rubriek in die Natalse koerant Tempo en ontvang die Helen Maartens Fellowship van Athol Fugard. Kombuis-blues ontvang die Vita-Toneelprys en is in Londen, Frankfort, Brussel, Leuven en Den Haag opgevoer.

Ons is nie almal so nie, wat oorspronklik in 1990 gepubliseer is (13 jaar na Louoond), met verdere uitgawes in 2000 en 2007, is bekroon met die CNA-prys en Rapport-prys in 1990 en met die MNet-prys in 1991.

Oor die ontstaan van Ons is nie almal so nie vertel Jeanne aan André le Roux (Die Burger, 14 September 1991): “Die boek is langhand geskryf. In die bed!” Sonder bepaalde werkwyse of beplanning. “Ek het nog nooit iets in my lewe beplan nie. Ek het siekteverlof gehad en ek kon weer meer lees. Ek hou baie van die kontemporêre Amerikaanse skrywers. Ek het Richard Ford se Rock Springs gelees – die kultus van roadhouses en waitresses en goed ... ek het heelparty boeke in daardie trant gelees. En ek kon sien: maar ek kén ook sulke mense. Dit was vir my ’n geweldige bevryding.” Sy het begin skryf uit haar eie geheue, mense en dinge wat sy onthou het uit haar grootwordjare in Parow in die jare vyftig. Die karakters het maklik gekom: mense soos ant Mavis en Doris en Uncle Tank deur die oë van klein Gertie.

“Toe Uncle Tank in ’n stadium (heel vroeg in die boek) sê jy kan nie so maak met mense nie, al is hulle kaffers, toe het die ding sy eie loop geneem. Maar ek was nie van plan om die boek te publiseer nie.” Sy verduidelik met verwysing na die omstrede ANC-skrywersbesoek in Victoria Falls: sy het die Amerikaanse skrywers soos Ford die vryheid beny waarmee hulle kon skryf . “Ons is weg van die ANC af met feitlik ’n nie-amptelike opdrag om nou, jy weet, betrokke te skryf. Maar met dat ek die tyd gehad het en die Amerikaners so beny het, het ek sommer daar in my bed gelê en begin skryf wat ek self kon onthou.

“Ek dink ook ek kon eerliker wees omdat ek nie van plan was om die boek te publiseer nie. Toe ek kom by Doris wat die koek vir die bruin bure neem en sê ons is nie almal so nie toe hulle dit nie wil vat nie, toe dink ek: wat sal gebeur as ek só ’n boek publiseer. Ek het begin lag, want die boek is so teen letterkunde in; wat sal gebeur as ek my totale reputasie opneuk?”

Skryf is vir Jeanne deel van sosiale betrokkenheid. “Dis verset teen sosiale logika.” En oor die aandrang dat ’n skrywer bepaalde temas moet hanteer, sê sy: “Ek dink dit gebeur vanself in die skryfproses, maar as jou vertrekpunt ’n ideologie is, glo ek vas dit kan nie werk nie, altans nie vir my nie.”

Jeanne vertel verder aan Le Roux dat Ons is nie almal so nie die enigste van haar boeke tot op daardie stadium was wat sy geniet het om te skryf. Sy het ook betrokke geraak by die storie en Gertie, die kind, was ’n nuwe verteller: “Grootmense spreek menings uit en dan word dit kommentaar vir effek. Ek wou nie kommentaar lewer nie; ook nie dat die boek as pleidooi dien vir die Afrikaner nie. Toe het die boek ernstiger geword. Basies is dit so dat voor ’n Afrikaner-kind skoolgaande ouderdom bereik, is hy klaar sielkundig, godsdienstig, sosiaal en polities totaal en al opgeduiwel. En vandag se besluitnemers kom uit daardie agtergrond!”  

Ons is nie almal so nie is deur André P Brink in Engels vertaal en Nederlandse en Franse uitgawes is ook uitgegee. Oor Brink se vertaling het Barend Toerien (Die Burger, 28 Desember 1992) geskryf: “[N]ou kom hy nou met hierdie uitstekende weergawe van Jeanne Goosen se Ons is nie almal so nie, in Suid-Afrikaanse werkersklas-Engels. Goosen se boek, so sappig en bekkig, een wat mens jou beswaarlik in ’n ander taal sou kon indink, verskyn as Not all of Us by Queillerie-uitgewery. En dit klink glad nie soos ’n vertaling nie. Doodnatuurlik, en soos dit verg, is dit deurspek met South Afrikanderisms, dinge wat die lokale Queen’s Englishers so laat gril. (...) Goosen se fyn oor vir spraak word doodreg weergegee. Kyk bietjie: ’nee, sê hy vir my met so ’n stemmetjie, jy weet, hy weet nou nie, maar die laaste trein is al weg ...’ So klink Brink: ’no, he tells me in a whiny little voice, no I’m sorry Madam, but you see the last train’s gone, so I really don't know ...’ Doodreg.”

Jeanne hou van mense wat “nie heeltemal kosher is nie,” erken sy teenoor Danie Marais (Die Burger, 15 Maart 2013), “en arm buurte”.

“Daai mense skep taal. Kierkegaard het gesê taal is situasie-gebonde, maar ons is al so normaal en ghrênd ons het nie eintlik meer ’n situasie nie. Daai mense hét en die taal wat daaruit voorkom, is absoluut wonderlik.

“Ons is nie almal so nie speel byvoorbeeld in Parow af. Baie mense dink dit is sleng, maar dit is nie. Dit was hoe Afrikaans in die vyftigerjare gepraat is. Nou die heel teenoorgestelde daarvan is ’n Pawpaw vir my darling (2002). Aan daai taal van Pretoria-Wes en daai mense se stories kon ek my verluister. Ek het  baie daar gekom as verslaggewer, want daar was altyd óf ’n moord óf ’n huisbaklei. Eintlik het ek nogal baie tuis gevoel daar. Iets in my kon hulle situasie begryp. En sieners. Daar was baie sieners gewees.

“Eintlik moet ek dankie sê vir die mense in my boeke, want sonder hulle sou ek dit in elk geval nie kon geskryf het nie. Ek dink mense is naar soos ek skryf. Hulle steek dit net weg.”

Kombuis-blues, ’n eenvrouvertoning, is opgevoer met Trudie Taljaard in die hoofrol en Sandra Prinsloo as regisseur. Van die twee vroue wat met haar stuk werk, het Jeanne gesê: ”Net wat dié twee vroue doen, is ’n kragtoer. Dit is vir my ’n groot eer, en ek dink hulle verbeter op my boek. (Vrye Weekblad, 20 April 1990)” Dié stuk het groot opslae gemaak tydens die jaarlikse Leeskringseminaar in 1990 in Welkom, toe die predikant geweier het om ’n tafelgebed te doen na die opvoering daarvan.

Jeanne se kabarettekste en toneelstukke word altyd met groot sukses op die planke gebring. Lizz Meiring en André Stolz speel in 1990 die twee rolle in Jeanne se Kopstukke met Stephan Bouwer as regisseur en in 1991 regisseer Sandra Prinsloo die stuk. Dit is ook in 1990 met groot welslae by die Grahamstadse Kunstefees opgevoer. In 1991 skryf sy die kabaret Nagmerries met Lizz Meiring en Nomsa en Sandra Prinsloo as regisseur, en in 1993 ’n Mens huil nie oor alles nie / If only we had arsenic, ook met Lizz Meiring. By 2003 se Aardklopfees en 2004 se Woordfees en KKNK word haar stuk Desnieteenstaande met Sandra Prinsloo as regisseur met groot sukses op die planke gebring.

Jeanne is ook een van die Afrikaanse skrywers wat die ANC by die Victoria Waterval ontmoet het en dit bly haar by – die ontmoeting met Willie Kgotsisile, Barbara Masekela, Wally Serote en Steve Tshwete. Sy dien in die bestuur van die Afrikaanse Skrywersgilde en is nog altyd gekant teen alle vorme van onderdrukking en sensuur.

By die Woordfees van 2001 is ’n samestelling van Jeanne se werk gedoen deur Susanne Beyers en Joanie Combrink onder die titel Dalk is ons almal só.

In 1995 verskyn ’n Gelyke kans, ’n bundel kortverhale. Hieroor vertel sy: “My stories skryf hulleself. Daar’s geen mistieke proses nie. Al wat ek doen, is om mense dop te hou. En dis die sogenaamde ‘laer klas’ wat my van kleinsaf gefassineer het. Daar is ’n goudmyn van temas, verhale, volkskultuur, bygelowe, trots.

“Ek onthou hoe ek op my eerste skooldag nege-uur die aand deur die Polisie opgespoor is waar ek iewers in die onderdorp saam met ’n regte klomp fietas, ’n gesin van twaalf kinders, in die straat gespeel het. Ek het sommer saam met hulle huis toe gegaan. Dit het so lekker gelyk.

“Ek dink die ophef wat oor stories oor armblanke Afrikaners gemaak word, is omdat ons te gewoond is aan die stereotipe van arm maar edel veral in die geval van vroue. Maar daar was vroue daardie tyd wat lief was vir sonde, wat hul mans verneuk en gerook het, wat gehou het van bioscopes, en as waitresses en usherettes gewerk het.” (Boekewêreld, 19 Julie 1995)

Nou speel Jeanne Goosen in ’n Gelyke kans klaar met dié tema. “Op ’n grandiose manier: geweld, bloed, derms; die antiheld wat met geweld ’n einde wil maak aan die getelery.” Teen die einde van die boek word ’n ander tema sterker: dié van die magiese wêreld van tricks en die sirkus, waar alles wat onmoontlik is, moontlik word. Maar hierdie is ook die wêreld van die outsider, van mense wat ‘anders’ is, wat kan vlieg.

“Elke mens droom een of ander tyd van vlieg. Dink aan daardie kind op die dak met die klip en die laken: die angs en die spanning, maar ook, hel! die ademlose opwinding van net daardie klein kans dat hy tog sal vlieg ...!”

Sedert November 2003 is Jeanne ’n gereelde en gewilde rubriekskrywer in By, bylae tot Die Burger,met haar rubriek Kaalvuis.

Met die verskyning van die novelle Wie is Jan Hoender? in 2001 vertel Jeanne aan Stephanie Nieuwoudt (Beeld, 7 Februarie 2001): “Wie is Jan Hoender? is ’n metafoor vir die interafhanklikheid van mens en dier. Hoenders is getem na die mens se wil, maar die mens is ook getem tot opperekonomiese gesag,” sê Goosen.

“Hoenders wat vry rondloop is skaars. Hulle sit almal in broeihokke, hoenderghetto’s waar hulle so gou moontlik eiers moet lê of geslag moet word. So is die mens ook. Hoenders is ’n bloudruk van die mens, wat sonder vlerke en 'n stert is. Mense wil vlug, maar kan nie vlieg nie. Die maatskaplike ineenstorting wêreldwyd is ’n simptoom van die mens se ingeperktheid.”

Haar boek is nie filosofies nie. Dis eerder bespiegelend oor die dilemma waarin die natuur vasgevang is. “Mense verwag seker weer iets snaaks van Jeanne Goosen. Daar’s mense wat dink Ons is nie almal so nie is snaaks. Ek is glad nie f...n snaaks nie. Ek is doodernstig.”

Het sy al deur haar skryfwerk en omswerwinge antwoorde op die lewensvrae gekry?

“Ek vra al twee dekades lank waarheen ek op pad is. Die tegnologie verander en jy kry nuwe insigte, maar jy pas dan net weer jou vrae aan. Ek verstaan nie mense wat sê hulle wil met vakansie gaan om hulself te vind nie. Ek wil myself net verloor.”

Jeanne se eerste digbundel sedert die 1970’s, elders aan diens, word in 2007 gepubliseer. Oor die lang digterlike stilswye sê sy aan Marius Crous (op LitNet) dat sy gedurende dié tyd ander goed geskryf het. Sy het nie opgehou gedigte skryf nie en dit het naderhand opgehoop. Petra Müller het daarna gekyk en gevoel dit kan ’n bundel wees. Die bundel het aanvanklik aantekeninge geheet, maar Müller het nie daarvan gehou nie en elders aan diens voorgestel. “Somehow klink dit reg.”

In hierdie bundel skryf sy oor haar ouers, kreatiwiteit, honde en hoe sy haar krag as kunstenaar ontdek het. In 2008 is elders aan diens verwerk tot ’n kabaret of ’n musiekvertolkingsteaterstuk met sang en aanbieding wat soms aan Laurie Anderson en Diamanda Galas herinner. Marion Holm het die rol van Goosen vertolk, met die sangeres Luna en die aktrise Frieda van den Heever agter die klawers en mikrofone. Albert Maritz was die regisseur. Van Jeanne se gedigte is getoonset en die drie vroue het daarin geslaag om die regte toonaard van waansin, wanhoop, verwondering en humor raak te slaan en die verskillende luime van die digter te vergestalt.

Oor die drama gesels Jeanne in 2008 met Deborah Steinmair (Die Burger, 15 April 2008): “Dis jammer dat skrywers bang is om weer politieke kwessies aan te raak. Mense by ’n fees wil sports hê en lag. Daar moet nog baie oor apartheid geskryf word, lest we forget en dit herhaal, na watter kant ook al. Feeste moet meer uitreik na ander rassegroepe. Dis ’n wonderlike geleentheid om Afrikaans te bevry, te destigmatiseer en depolitiseer.

“Weens ’n gebrek aan geld, is dit dikwels een- of tweemensvertonings, met sepiesterre om vol sale te lok. Jy kan nie ’n woord hoor wat hulle sê nie. Daar het ook goed uit die sepiestergeledere gekom, soos Nina Swart wat besig is om te ontluik in iets groots.

“Daar roer beslis iets onder jong dramaturge: Adriaan Meyer van Stellenbosch en Willem Anker is uitstekend. Daleen Kruger van Langebaan se goed het lyf. Nico Luwes se Zollie van 2005, wat oor straatkinders handel, was skitterend. Hy is by Kovsies se dramadepartement. Die Vrystaat kom met wonderlike goed vorendag.”

Goosen het drama studeer aan die Akademie van Dramakuns in Kaapstad, waar die basiese beginsels, soos artikulasie, by hulle ingedril is. Sy wou nooit self toneel speel nie; sy wou net meer van drama weet, met die oog daarop om dramas te skryf.

“My eerste drama was Kombuisblues in 1992. Trudie Taljaard wou dit doen, Sandra Prinsloo was regisseur. Dít was vir jou ’n produksie! Sandra is my mentor. Ek wens sy wil weer meer speel. Sy het ’n emosionele intelligensie wat skrik vir niks en ’n fyn sin vir satire. Sy is deeglik en vreesloos, laat haar nie intimideer deur politieke temas nie. Sy is moeilik, maar dis nodig. Sy het my baie vasgevat. Ek was dikwels in trane. As sy vlamvat, bly daar f–k–l van jou oor. Die volgende dag kom sy daar aan met R100 en tien pakkies sigarette, want sy weet jy’s broke. Dan’s alles weer orraait.

“Ons was so begeesterd daardie dae, iets het verkeerd gegaan, ons het nie meer genoeg kontak met mekaar nie. Skryf is ’n geweldige geïsoleerde oefening.”

Goosen reken goeie stukke is tydloos. “Van Wyk Louw kom terug, Raka; Bartho Smit ook, soos Bacchus in die Boland. Heelparty van Smit se dramas was verbied in die ou bestel. Uys Krige is ook gesensor. Wilma Stockenström het vertel sy was in ’n stuk van hom toe die boodskap kom: ‘Poep’ en ‘God’ is uit’.”

Hoe skryf ’n mens ’n drama? Goosen meen alles begin by die idee, jy brei daarop uit en sodra jy daarop ingestel is, begin jy dinge om jou opmerk wat kan werk in jou drama. Die belangrikste is ­dialoog tekenend van die karakters. “Dieselfde geld by drama as by ’n roman: waarneming en absorbering. Dit lê onder ’n ou se neus. Ek het geskryf om werk te verskaf. Ek skryf altyd sodat enige ouderdom dit kan speel. Jy moet dit só skryf dat dit op enige plek opgevoer kan word, selfs in ’n skoolsaal. Van die sketse uit my kabarette is al gebruik vir die opening van blomtentoonstellings en geld­insamelings vir die kankervereniging. Dramas beteken min geld vir die skrywer. Drama is ’n k–k show.” (Die Burger, 15 April 2008)

In 2009 is Jeanne se kortverhaal “Spokie Snygans maak sy buiging” verwerk vir die verhoog en was dit die Universiteit van die Vrystaat se inskrywing vir Spat (Sanlam-prys vir Afrikaanse Teater). Dit was een van die finaliste vir die prys.

Ná ’n kortverhaalstilte van 15 jaar verskyn Plante kan praat in 2010. Die karakters in Plante kan praat herinner die leser aan die karakters van Ons is nie almal so nie soos Joey van Parow wat haar sigaretstompie in ’n piering doodruk. "Die skrywer ondersoek ook ’n magiese, soms donker wêreld. Dwarsdeur alles loop plante, musiek, diere en woorde soos ’n goue draad – dinge wat balsem word vir die siel, skryf Riette Rust (Rapport, 3 Julie 2010). "Plante kan praat is beslis ’n lees werd met interessante temas, karakters wat lewe en dialoog wat vlot. Die minimalistiese taal dwing bewondering af en die meeste verhale is goed gestruktureer."

Cilliers van der Berg skryf as volg oor Plante kan praat (Volksblad, 14 September 2010): “Dit gaan hier oor ’n betreklik eklektiese versameling van 16 kortverhale, om die bundel eerder as ’n soomlose en koherente tematiese eenheid daar te stel, ’n verskeidenheid verhaaltipes te vertoon: van tekste wat op realistiese wyse die subkultuur en geweld van die minder gegoede buurte beskryf (‘Malva’, ‘Spokie Snygans maak sy buiging’, ‘Hulle noem my Jean’), tot by die op die oog af soms byna allegoriese beskrywings van magiese gebeure (‘Lubbert Das’ of ‘Begeerte’). Die bundeltitel en omslag moet dus nie om die bos lei nie – dit is slegs in die titelverhaal waar plante letterlik aan die woord kom.

“Die tipiese Goosen-temas, -motiewe en -maniere van vertel is egter daar: Parow, geweld, agterlikheid, die gereelde kinderperspektief waaruit vertel word en ’n goeie skeut (soms baie grafiese) seks. Wat laasgenoemde betref, is dit die openingsverhaal (‘F**ked for life’), en veral ‘Wolwors’, wat vir sommige lesers dalk ’n ding of twee sal leer. Want soos wat Marna in eersgenoemde sê: ‘Dis my gat se deksel, ’n literator wat geen sin, laat staan nog begrip, vir erotiek het nie.’

“Maar ook die geweld kom aan bod – en dit alles in ’n onopgesmukte, gestroopte taalgebruik. Dít is waarskynlik juis die belangrikste samebindende faktor van die verhale.
Die verhale is nie almal van gelyke gehalte nie en sal oor die algemeen dus nie ná ’n herlees noodwendig opnuut ontsluit kan word nie. Binne die konteks van Goosen se hele oeuvre is van die motiewe dalk ook net te bekend. Maar dit beteken hoegenaamd nie die bundel is nie ’n baie interessante leeservaring nie.

“Goosen se vermoë om met die besondere taalregister wat sy handhaaf karakters en gebeure te laat leef, of die leef- en verwysingswêreld van sekere maatskaplike klasse te evokeer en in te kleur, is werklik goed. Soms is dit die eenvoud van vertel wat ’n verhaal soos ‘Lemoene’ laat uitstaan. Plante kan praat kan aanbeveel word vir diegene wat aanklank vind by Goosen se werk. Dit is eerder ’n bestendiging as hoogtepunt in haar oeuvre, maar vir iemand wat haar tyd verwyl ‘met plante, diere, musiek, skryf en so aan’ tog ’n beduidende bydrae.”

Op 24 Februarie 2011 is Jeanne in die Groote Schuur-hospitaal opgeneem nadat sy ’n hartaanval gehad en haar huishulp haar in haar woonstel in Parklands in Kaapstad gekry het. Sy sou ’n pasaangeër kry, maar was te swak vir die operasie en moes aansterk voordat die operasie gedoen kon word. Die pasaangeër was vir haar ’n vreemde gedagte. “Ek het altyd gedink dit lyk soos ’n sigaretboksie met ’n hart in, maar deesdae klink dit of elke Jan Rap en sy maat een het. Ek sal moet gaan oplees oor die ding.” (Nuus24, 25 Februarie 2011)

Sy het haar geliefde honde geweldig gemis, hoewel sy nie gedink het hulle het haar te veel gemis nie. “Jy kan ’n hond se siel mos maklik vir ’n stuk droëwors verruil.”

Jeanne se honde is vir haar soos kinders. Katte is vir haar anders as honde, omdat hulle vir hulself kan sorg, terwyl “elke haar op daai hond se lyf afhanklik is van jou”. In 2012 moes sy vir Poppie, ’n “staffiekruis”, laat uitsit nadat sy ’n hartaanval gekry het. Sy het haar in Johannesburg gekry toe sy ’n storie oor die DBV gedoen het. “Toe sit hierdie hondjie daar verlore en ek sê vir die mense: ‘Maak haar reg, ek kom haal haar môre’,” vertel sy vir Murray la Vita (Die Burger, 17 Maart 2012).

Jeanne het met honde grootgeword. “Toe my ma met my pregnant was, het sy ’n wit-en-bruin pekinees gekoop. Haar naam was Toodles. Ek was ’n baie energieke kind. Soms het my ma Toodles saam met my in die cot gesit en ’n bietjie musiek aangesit. Dan was ek ­rustig.”

Jeanne sê sy wou ’n ophef maak van Poppie. Sy het dit oorweeg om ’n doodsberig in die koerant te plaas: “Tot weersiens, lojale vriend.” Sy het al dikwels vir La Vita gesê die mens het vir hom ’n lojale vriend geteel, maar dit is iets wat hy nie self kan wees nie.

“My enigste begeerte was dat my honde voor my moet doodgaan. En nou is enetjie dood en dit is vir my hel. Dolores is nog baie spelerig, maar haar beurt kom ook. Sy is ook 12 en die veearts sê labradors maak dit nie veel ouer as 11 nie.”

Tydens die KKNK van 2012 is Kopstukke weer op die planke gebring met Sandra Prinsloo as regisseur en Lizz Meiring en André Stolz in die rolverdeling. Sandra Prinsloo het die stuk as “’n portret van die huwelik” beskryf. 

André Stolz, wat saam met Lizz Meiring in die stuk te sien is, sê die komedie dek ’n hele palet van emosies: “Teatergangers lag dat jy hulle wie weet waar hoor, maar daar is tye wanneer hulle tjoepstil word.” 

Meiring en Stolz speel man en vrou wat albei ná ’n motorongeluk van die nek ondertoe verlam is en in hul dubbelbed gekluister lê. Die man is ’n professor in filosofie wat sy intellek en spitsvondigheid as wapen teen sy middelklas-vrou gebruik. Sy is nie naasteby op sy intellektuele vlak nie, maar sy weet hoe om hom met vroulike aanvalle terug te kry.

“Die twee se houding en siening wissel voortdurend. Kwinkslae word kwistig heen en weer geslinger en oomblikke daarna raak hulle weer diepsinnig. Selfbejammering is nie deel van die teks nie, hoewel die vrou tog haar man vir die ongeluk verwyt,” sê Stolz.

Goosen het Kopstukke sowat 20 jaar gelede vir Meiring en Stolz geskryf. Sy was in daardie stadium ’n koerantjoernalis in Pretoria en het die stuk gegrond op berigte wat in die koerante verskyn het. Kopstukke is die eerste keer in 1991 opgevoer en weer in 2001. Prinsloo en Kosie Smit is van die begin onderskeidelik die regisseur en vervaardiger. 

Oor die ontstaan van Kopstukke vertel Jeanne aan Danie Marais (Die Burger, 15 Maart 2013) dat André en Lizz een aand by haar huis aangekom het en gesê het hul toneelstuk vir die Potpourri-fees “is ’n total flop – kan ek nie iets vir hul skryf nie. Toe sê ek eers: ‘Maar is julle mal? Dis oor twee weke, man!’ En toe sê ek: ’nee maar goed, dan sit ek julle in die bed en julle’s verlam.’ En dis hoe dit begin het. En vir die dekor vat ons sommer ’n bossie kosmos, want dit pluk jy verniet langs die pad en ons moes met daardie Potpourri-fees self vir rekwisiete en goed betaal.

“Daai stuk het toe vir my die anatomie van die huwelik geword: Jy lê later in ’n mekaar se dinges, maar jy’s verlam. Jy kan nie daar uit nie.”

Jeanne vertel tydens die Woordfees van 2013 aan Danie Marais (Die Burger, 15 Maart 2013) dat sy nog ’n drama klaar het. “Ek dink dit kan nogal ’n bom wees, want dit gaan oor wrywing in die Kaap tussen die bruin en die swart mense. Op ander plekke in die land moes baie boere hul grond afstaan omdat swart mense eerste daar was. Maar die Khoi-San en hul voorgeslagte was eerste in die Kaap – eeue nog voor Jan van Riebeeck. En dis vir my baie tragies wat besig is om met hulle te gebeur, want die tikverbruik is iets ontsettends en jy sien wonderlike mense totaal en al ondergaan oor hulle nie werk het nie. Ek kon nooit  verstaan waarom niemand daaroor skryf of moan daaroor in die koerante nie. Maar dié drama het sy humor darem ook in. Ek weet net nie vir watter regisseur om dit te gee nie.” 

Sy is ook druk besig met ’n boek wat uit drie novelles bestaan. Oor die inhoud was sy effe vaag, maar sy reken dit is nogal surrealisties en die een verhaal het ’n sterk musiektema.

Oor haarself het Jeanne aan Elmari Rautenbach (Die Burger, 19 Julie 1995) gesê: “Ek’s nie moeilik nie. Ek is intens, ja. Ek’s ’n baie intense, emosionele mens wat met al my gevoelens op my mou loop. Ongelukkig laat dit mense skrik. En ek het ’n diep stem. ’n Militante stem. Maar ek haat geweld, en ek is naïef. Ek het na myself gekyk op daardie vroueprogram op TV en gedink: got, Jeanne, jy’s só naïef.”

Daar is wel ’n familiegeskiedenis van endogene depressie, wat haar by tye onmoontlik maak. “Dan sien ek g’n siel nie. Ek gaan koop groceries, soveel as wat ek kan. En ek kook dat die walms in die straat afgaan. Dit was die inspirasie vir Louoond. En ek rook dat die bolle so staan. En plant, blombolle, steggies, enigiets. Ek luister musiek. Ek skilder mure. Maar ek lees niks nie. En ek skryf niks nie. Eers as die hond tot satwordens toe gevoer is, die vrieskas uit sy nate bars en die blare van die eerste bolle begin wys, is die depressie verby en kan ek weer begin werk.”

Jeanne was self nog nooit getroud nie. “Die huwelik is uit die oude doos. Ek weet nie waarom mense dit nog doen nie. Ek is buitendien liewer vir diere as vir mense. Ek het elke langnaweek en vakansie altyd in die Wildtuin deurgebring. Dit was vir my die wonderlikste om te sien hoe ’n groep bobbejane daar sit en kibbel, of ’n trop olifante met die kleintjie by ... en hulle gewoontes. Dan het ek altyd hierdie ongelooflike warmte gekry, ’n welgeluksaligheid. Ek het nog nooit so teenoor ’n mens gevoel nie. Ek moet darem bysê, ek was nooit seksueel aangetrokke tot diere nie.”

Sy was twee en ’n half keer verloof (aan mans) en “ek het na weerskante toe geëksperimenteer tot ek besef het, hoor hier, dis nie my emmer k*k daai nie. Forget about it. Want jy weet as jy eers begin verloof raak,” verduidelik sy aan Marais, “dan begin dit daai ding word wat Kopstukke is. As jy die aand stil is, dan’s dit ‘Waaraan dink jy?’ en ‘Is daar ’n probleem?’. Jy kan nooit eintlik jouself wees nie.

“As jy lief is vir diere, het jy ’n ander uitkyk. Iemand het eenkeer vir ’n vriend van my gesê: ‘Wat de hel makeer daai Jeanne Goosen? Eers praat haar hoenders, nou praat haar honde. Nou hoor ek haar plante praat ook.’”

Sy vind nog altyd haar troos in haar klavier en haar geliefde Chopin en Liszt. “Dit en ‘Mammy Blue’. Ek het besluit as ek veras word, moet iemand ‘Mammy Blue’ sing. En as die rokie opgaan, ‘I’ve got rhythm’,” vertel sy aan Danie Marais.

Publikasies:

Vertalings deur Jeanne Goosen

• Fast, Julius: Die mag van houding. Pretoria: Daan Retief, 1981 [ISBN 0868143502 (hb)] – Afrikaanse vertaling van Body politics: how to get power with class
• Berry, Mary: Prutpot-etes. Johannesburg: CNA, 1982 [ISBN 0620059443 (hb)] – Afrikaanse vertaling van One pot cooking

’n Keur van artikels deur Jeanne Goosen op die internet

• By die dood van Reinet Nagtegaal
• Gedigte
• Hou om vadersnaam op eet!
• Dis ’n slegte gewoonte om altyd oor kultuur te praat (LitNet)
• Een manifestoes: Niew Speak
• Laat die roem tog nie kop toe gaan nie
• Let it be [gedig]
• LitNet-spens: monoloog uit Koffer in die kas
• LitNet-spens: monoloog uit "Kopstukke"
• Om bý te kan sien, is nie almal beskore nie
• Russiese feëverhale uit die Anglo Boere-oorlog
• Sal die “ander” asseblief nou opstaan?
• Sanlam Aanlyntoneelskool: Inspirasie is oral. As jy lewe, het jy iets om te sê (LitNet)
• Skuif ’n bietjie op, Trudie

’n Keur van artikels oor Jeanne Goosen op die internet

• Barnard, L: Kinderidentiteit, ras en seksualiteit in Ons is nie almal so nie en Die reuk van appels
• Botes, Arista: Jeanne Goosen
• Botes, Nina en Cochrane, Neil: Van drag king tot lipstick lesbian: ’n Voorlopige kontinuum van lesbiese genderidentiteit met spesifieke toepassing op die Afrikaanse kortverhaal
• Brand, Marieke: “G’n illusies” met ideale
• De Villiers, Pieter GR: Jeanne Goosen se gedig oor Christus
• Goosen se woorde kry musikale stem op verhoog
• Hambidge, Joan: Joan Hambidge ondervra Jeanne Goosen
• Jeanne help Trudie nadat hulle “sak sand” geëet het
• Kitching, Gary: Die verskriklike vloek van bewussyn
• Kwela our authors
• La Vita, Murray: Dít is hoe dit voel as die geheue loskom
• La Vita, Murray: Jeanne sê Poppie is weg en dis hel
• Le Roux, André: Die pryse wat jy moet betaal
• Le Roux, André: Jeanne Goosen verbreek stilte van elf jaar
• Le Roux, André: Jeanne meer opgewonde oor visvang as oor skryf
• Marais, Danie: Almal is te reg in hul bleddie koppe, man!
• Nieuwoudt, Stephanie: Karoo-fees bekroon Goosen 
• Potgieter, Marelize: Jeanne Goosen kry hartaanval
• Potgieter, Marelize: Skrywer “heeltemal orraait” na hartaanval
• Rautenbach, Elmari: “Ek’s nie moeilik nie,” sê Jeanne Goosen
• Retief, Hanlie: Die outsider is terug: Hanlie Retief gesels met Jeanne Goosen
• Spokie en kie reg vir Spat op KKNK
• Steinmair, Deborah: Drama soos net Jeanne Goosen dit skryf
• Steinmair, Deborah: Jeanne Goosen: “ek lag my gat af” (LitNet)
• Steinmair, Deborah: Kabaret (Elders aan diens) dig geweef met weifellose intensiteit
• UV-drama vat ses – wéér finalis in Spat
• Van der Vyver, Braam: Desnieteenstaande: ’n uur se puik vermaak (LitNet)
• Van Wyk, Johan: Ons ís nie almal so nie
• Van Zyl, Johan: Toertjies vir die feeskamera

Die opsteller vra om verskoning dat van die skakels nie tans kan oopmaak nie, maar Media24 se koerantargief is op die oomblik nie toeganklik nie.

Bron:

• Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum

• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

The post Jeanne Goosen (1938–) appeared first on LitNet.

Sêgoed van Johann de Lange "’n Jong digter skryf aanvanklik met sy verbeelding, met die genade van tegniek. Maar algaande begin hy meer uit ervaring skryf. Hy leer dat elke gedig eers geleef moet word en hy besef ook die prys wat hy moet betaal. Baie mag dit afmaak as ’n romantiese siening van die skrywersambag, maar daar is ’n prys: jou liefde vir die aarde en vir mense, jeug en skoonheid word sterker en meer genuanseerd soos jy onkeerbaar nader beweeg aan die dood. ’n Mens moet leer om afstand te doen, te kan laat gaan." (Die Burger, 18 Oktober 1986) Skryf is harde werk: "Jy moet jou ambag ken: taal, woorde, woordeboeke, simboolwoordeboeke, lees en nogmaals lees. Ek plaas ’n hoë premie op tegniek omdat dit jou help om jouself akkurater uit te druk. Dissipline is noodsaaklik wanneer ’n mens werk met iets so ongevormd soos ervarings, drome of die onderbewuste." "I don’t romanticise poetry. I’m a craftsman. Although poetry originates from the heart, your brain should take it further. Paradox fascinates me. There should always be tension in a poem ... between images and words." "I don’t think I have written anything while I was happy. If I did, it was inferior." "Ek glo ’n digter se taak is net om elke gedig wat hy skryf so deeglik as wat moontlik is op daardie stadium, te skryf. Die res is van die gode afhanklik." "’n Mens kan nie ’n gedig vertaal as jy dit nie baie goed verstaan nie. Die manier waarop ek vertaal, is ’n vorm van close reading. Ek haal die gedig uitmekaar en die vertaling word ’n herinterpretasie. Jy moet weer ’n lesing van die gedig laat realiseer." (Die Burger, 24 Julie 2007) Oor Sheila Cussons: "Vir my eie vorming as digter was en bly haar gedigte kosbaar. Sy was vir my ’n leermeester sonder dat sy dit geweet het, ’n standvastige vriend in ’n wêreld waarin ek my dobberend gevoel het. En sy was van ons eerste kennismaking (op papier en in die vlees) sonder twyfel jonger van gees as ekself en die meeste van my tydgenote. Sy het ’n ewige jeugdigheid behou en ’n onblusbare nuuskierigheid na die lewe. Met die gerfie briewe aan my het sy my met padkos gelaat vir die jare wat voorlê." (Die Burger, 27 November 2004) Oor skryfskole: "Ek weet nie of ’n skryfskool van iemand ’n skrywer kan maak nie. Ek glo wel dat mens enigiemand béter kan leer skryf. En dat jy diegene met ware talent kan help om hulle stem vinniger te vind. Al wat ’n skryfskool die jong digter uiteindelik kán bybring, is tegniek. [...] Een stukkie raad gee ek sélf nou aan beginners: lees, lees, lees." (LitNet ABSA Ketting) "My fokus met ’n skryfskool is dus eerder om voornemende skrywers beter lesers van hulle eie werk en van ander se werk te maak. Almal wat in ’n skryfskool sit, is daar omdat hulle ’n liefde vir letterkunde het. Maar nie almal gaan dit uiteindelik maak as skrywers nie. Nie eers dié met talent nie. Dit vat toewyding en determinasie en dikvelligheid om te slaag. Watter beter manier om jou liefde vir die vak te kan uitleef as om as ’n beter, ’n fyner leser van poësie daar uit te stap?" (LitNet ABSA Ketting) "Kyk, digters, net soos vroue, kan nooit werklik vriende wees nie. Hulle is afgunstig op mekaar ... Die gedigte kan saamslaap, maar ek dink dit is beter dat die digters hul plek ken. In iedere geval: Die afwesigheid van afguns is die Kainsmerk van ’n mindere digter." "Soos predikante ’n gemeente gebruik om hul siele te red, word die poësie die medium vir die digter om neuroses te besweer. Die digter is ’n outo-psigiater ... En ons skryf natuurlik almal skaamteloos om roem te verwerf." "Dis nie aangenaam om agter te kom jy skok mense nie. Dit gebeur dat jy so in ’n enklave leef dat jy nie agterkom hoe gewone mense dink nie, dat jou private mitologie nie hulle s’n is nie. Die skrywerswêreld is eintlik ’n onnatuurlike een, waar niks taboe is nie. En dan vergeet jy die buitewêreld werk anders." "’n Mens moet voortdurend bewus bly dat die publiek jou werk anders gaan ervaar as jy self." "Ek soek nou iets anderster. Ja ... ek soek oorrompelende ervarings. Ek dink ’n mens moet verby die banaliteite kom van net gewone lewe. Ek is op soek na wat iemand genoem het ravishing experiences. I want to be ravished, jy wil nie net ... jy kry dit met seks en met dwelms." (Die Burger, 27 Februarie 2009) "Kyk, digters, net soos vroue, kan nooit werklik vriende wees nie. Hulle is afgunstig op mekaar ... Die gedigte kan saamslaap, maar ek dink dit is beter dat die digters hul plek ken. In iedere geval: Die afwesigheid van afguns is die Kainsmerk van ’n mindere digter." "Soos predikante ’n gemeente gebruik om hul siele te red, word die poësie die medium vir die digter om neuroses te besweer. Die digter is ’n outo-psigiater ... En ons skryf natuurlik almal skaamteloos om roem te verwerf." "Dis nie aangenaam om agter te kom jy skok mense nie. Dit gebeur dat jy so in ’n enklave leef dat jy nie agterkom hoe gewone mense dink nie, dat jou private mitologie nie hulle s’n is nie. Die skrywerswêreld is eintlik ’n onnatuurlike een, waar niks taboe is nie. En dan vergeet jy die buitewêreld werk anders." "’n Mens moet voortdurend bewus bly dat die publiek jou werk anders gaan ervaar as jy self." "Ek soek nou iets anderster. Ja ... ek soek oorrompelende ervarings. Ek dink ’n mens moet verby die banaliteite kom van net gewone lewe. Ek is op soek na wat iemand genoem het ravishing experiences. I want to be ravished, jy wil nie net ... jy kry dit met seks en met dwelms." (Die Burger, 27 Februarie 2009) "Pryse het absoluut niks met die bedryf van skryf te doen nie, en kan trouens baie skadelik wees. Daar is skrywers wat stilgemaak is deur pryse, wat hulle mojo verloor het. Dis gesond om ’n prys net as ’n som geld te beskou, en nié as enige aanduiding van jou talent of die gehalte van jou skryfwerk nie. Dáárvan is jy sélf die enigste maatstaf." (LitNet, onderhoud met Bibi Slippers 2011) "Ek het ’n ideale leser in gedagte wanneer ek skryf, maar die éérste leser van my gedigte is ek self – dís wie ek in die eerste plek moet tevrede stel, en ek is baie hard op myself. Nie dat ek kla nie; ek geniet die sukkel met die skryf báie meer as die voltooide gedig. Betekenis in die natuur is áltyd funksioneel (al vind ons dit ‘mooi’), en ons is die enigste spesie wat betekenis genereer vir die blote plesier daarvan." (LitNet, onderhoud met Bibi Slippers 2011) Oor vertalings van gedigte: "Ek doen graag vertalings, omdat ek altyd as ek ’n mooi gedig in ’n ander taal teenkom, graag wil hoor hoe hy klink in my taal. En dan is vertaling ook baie goeie oefening. Dit dwing jou om na oplossings te soek, om nuwe woordeskatte te verwerf, nuwe digvorme. En dit leer jou ook – op wat seker as reverse engineering beskryf kan word – die fabrieksgeheime van ander digters. Ek doen vertaling in die droë tye wanneer ek sélf nie skryf nie. Dit hou jou hand in, by wyse van spreke. En dit hou my uit die kwaad, noudat ek te oud geword het daarvoor." (LitNet, onderhoud met Bibi Slippers 2011) Een les wat Johann by André P Brink geleer het en waarby ander jong digters kan baat: "Een van die belangrikste dinge wat hy my bygebring het (benewens lees, lees, lees!), is om telkens wanneer ek van ’n gedig hou, te probeer vasstel wáárom ek van die gedig hou, en hoe die digter sy of haar effekte bereik. Ek het amper groter plesier daaraan om gedigontledings te lees as die gedigte sélf. Ek wil weet hóé die digter doen wat hy doen. So brei jy jou tegniese register uit." (LitNet, onderhoud met Bibi Slippers 2011) "Skryf het my ’n wonderlike, verrykende lewe besorg, vol mense wat ek andersins nooit sou leer ken het nie. My beskeie talent het vir my deure oopgemaak na vriendskappe met werklik groot skrywers en digters in ons taal, en met visuele kunstenaars ook, en dít verruil ek vir niks nie. In daardie sin dan sal ek nie, wíl ek nie, van die poësie afstand doen nie. Selfs al hou ek op met skryf, sal ek nooit ophou lees nie." (LitNet, onderhoud met Bibi Slippers 2011) Wat was sy grootste prestasie? "Ek kan op geen prestasies aanspraak maak nie. Alle goeie dinge wat ooit met my in my lewe gebeur het, was sonder my toedoen, en dikwels ten spyte van myself. Ek het ’n báie toegewyde beskermengel." (Die Burger, 13 Januarie 2012) "Skryf is baie belangrik in my lewe, maar ek sal dit nie die groot liefde van my lewe noem nie." (Die Burger, 13 Januarie 2012) Oor watter gawe sou hy die graagste wou beskik? "Hieroor het ek baie gepeins: rykdom, roem, ewige jeug? Maar enige van daardie drie in mý hande sal nie ’n goeie idee wees nie. So eerder iets soos die vermoë om enige siekte onder die son te kan genees." (Die Burger, 13 Januarie 2012) Wat presies is ’n gedig? "Oor presies wat ’n ‘gedig’ is, word daar al eeue lank gekibbel. Vir my is daar rofweg drie kenmerke wat in verskillende verhoudings in elke gedig voorkom: Die vooropstelling van die taal, die gebruik van metafore en ander stylfigure, en ’n uitbuiting van die ritmiese aspekte van taal. Wanneer jy ’n gedig beoordeel, moet jy kyk wat die digter wil bereik, watter formele riglyne hy gekies het en in watter mate die gedig die absoluut beste gemaak het van daardie riglyne." (Rapport, 9 Februarie 2013) Oor die "publikasie" van gedigte deur ieder en elk op byvoorbeeld Facebook: "Die huis van poësie het baie kamers. As iemand vir eie plesier skryf, is dit in orde, maar as daai mens besluit wat hy of sy skryf, is poësie, gaan dit gemeet word aan sekere standaarde. Dit is moontlik dat die skrywers van 'swak' poësie kommersieel suksesvoller loopbane kan hê as ernstige digters wat harder werk. Soos by populêre Afrikaanse musiek. Bitter min van die suksesvolle sangers kan twee ordentlike reëls aanmekaarlap, maar hulle verkoop duisende. Dis ’n bitter pil, maar ons moet hom maar sluk." (Rapport, 9 Februarie 2013) "As laerskoolkind was dit vreemd genoeg die humoristiese gedigte wat my getrek het, en ek kies as vriende mense wat my laat lag, mense wat humor geniet, hoe donkerder hoe beter. Is humor nie dalk een van die menslikste van eienskappe nie?" (Beeld, 8 Oktober 2013) "Jy is nie net 'n digter wanneer jy gaan sit om te skryf nie, maar elke oomblik van jou dag, in alles wat jy dink en doen. In alles wat jou brein en sintuie registreer, is jy is besig om te skryf. As dit nie die geval is nie, moet jy maar ophou." (Johann de Lange op Facebook)

Gebore en getoë

Daniël Johannes de Lange is op 22 Desember 1959 in Pretoria gebore – tussen die sterretekens van die boogskutter en die steenbok: "jagter én prooi, een aspek van die paradoks wat ek in my poësie ontgin". Sy ouma, by wie hy die grootste deel van sy jeug deurgebring het, het hom Kas genoem en op hoërskool is hy Daniël genoem. Omdat hy saam met ’n neef wie se naam ook Daniël is, op universiteit was, het hy besluit om homself te hervernoem na Johann.

In ’n onderhoud in Die Burger van 27 Februarie 2009 vertel Johann dat hy, soos enige kunstenaar, "’n unhappy jeug gehad het". "Ek het grotendeels by familie grootgeword. Ek en my ouma het dikwels saam van gesin na gesin verhuis, want sy het my basies grootgemaak. Ek het baie min kontak gehad met my ouers, en die paar keer wat ek wel met my pa kontak gehad het, was dit nie altyd gelukkige omstandighede nie."

Hy bring sy skoolloopbaan hoofsaaklik op plase deur. Sy eerste skool was Wonderboom-Suid Laerskool en hy woon daarna nog ses ander laerskole by. Johann voltooi sy hoërskoolloopbaan in 1977 aan die Hoërskool Hans Strijdom op Naboomspruit. Hy bly in die Sekelbos-seunskoshuis en gaan naweke saam met twee neefs na hulle plaas naby Sterkrivier. "[My] vyf jaar in die Waterberge was rustig, vol gebeure, en redelik ongekompliseerd. Die enigste werklike bekommernis was om ’n ordentlike rapport plaas toe te bring. Die sambok is ’n harde leermeester" (in ’n biografiese skets aan Naln).

Johann begin in standerd 4 onder aanmoediging van Frik Pieterse verse skryf, "erg onder die invloed van Jan FE Cilliers". Sy eerste gedig handel oor die vier seisoene. Hy leef, eet, slaap en skryf gedigte deur sy skooljare. In standerd 8 kry hy ’n tikmasjien present en publiseer gedigte in die hoërskool se koerant, Die Leeutjie. Hierdie gedigte was meestal satiries van aard en "met presieuse aandag bestee aan verbeeldinglose ryme".

Verdere studie en werk

Na matriek is Johann na die Universiteit van Pretoria, waar hy in 1978 die eerste jaar van ’n BSc voltooi. Hy skakel egter die volgende jaar oor na ‘n BA en voltooi sy eerste jaar aan die einde van 1979. Gedurende sy tweede jaar ondervind hy egter persoonlike probleme en staak sy studies in 1980. Daarna gaan werk hy by Volkskas Bank as bankklerk. "[Ek] het geen besondere liefde vir bankwerk nie, benewens [my] liefde vir geld. Dit was bloot die eerste werk waarvoor [ek] aansoek gedoen het." Hy vertel aan Alice Coetzee van die Pretoria News dat hierdie 8-tot-4-werk hom stimuleer as kreatiewe skrywer: "Daar is ’n spanning tussen die twee. Die werk is vervelig en geroetineerd, nader aan die einde van die dag is ek so moeg dat ek nie lus is vir skryf nie. Dan raak ek depressief en die depressie stimuleer my om te skryf."

Tydens sy studiejare aan die Universiteit van Pretoria is hy stigterslid van die literêre tydskrif Ensovoort. In die negentigerjare bied hy ook ’n kursus in kreatiewe skryfwerk aan by Unisa se Instituut vir Voortgesette Opleiding, en by geleentheid ’n poësiewerkswinkel by die Noordwes-Universiteit. Na sy verhuising na Kaapstad bied hy ook vir twee jaar ’n poësiewerkswinkel by die Universiteit van Kaapstad aan.

Johann gaan werk later by ’n boekhandelaar in Pretoria en is tans werksaam by Exclusive Books in Kaapstad.

In 1979, tydens sy tweede jaar op universiteit, sluit hy by die universiteit se letterkundekring aan en besef hy vir die eerste keer hoe swak sy gedigte werklik is. Hy publiseer in die groep se lyfblad vlieg, en die derde uitgawe van die blad word verbied as gevolg van Johann se verhaal "Die seduksie" en Koos Prinsloo se verhaal "Skrot". Hulle twee, sowel as die redaksie, verskyn voor die tugkomitee en almal ontvang ’n opgeskorte vonnis. Johann is kort voor hierdie insident tot die redaksie van die studentekoerant Die Perdeby toegelaat, maar word dadelik geskors en verbied om in die redaksie van enige universiteitspublikasie te dien.

Hy begin in 1980 gedigte aan André P Brink stuur vir kritiek en ontvang aanmoediging en waardevolle leiding. Hy publiseer vanaf 1980 in Standpunte en verse verskyn onder meer ook in spado, Ensovoort, The bloody horse en Graffier.